‘आँगनीमाथि सिंवाली लाग्यो, वरिलै कदमको छायाँले
सातै र समुन्द्र मै तरी आएँ, वरिलै बाबाको मायाले’– हरिदेवी कोइराला(२०४५)

‘जामा लाउँदा छोटो भयो, सारी लाउँदा सुहाएन
उखरमौलो वैँश छोप्ने चीजै भएन
जवानीले पा¥यो नि पिरलो
तीज आएनि पिरलो, नआएनि पिरलो
चोरी खान पल्केको ढाडे बिरालो’ – श्रीदेवी देवकोटा÷प्रकाश कटुवाल(२०७२)

साडी र चोलो नलगाउन सानु, जवानी छेकिन्छ
छोटो–छाटो मिनिस्कट लाउँदा क्या ‘सेक्सी’ देखिन्छ
छोरो कारैमा सरर…– प्रवीण थापा÷टका पुन(२०७३)

यी विपरीत भावका रचनाले तीज गीतमा आएको बदलावलाई ‘पटाक्षेप’ मात्र गर्दैन, तीज गीतको सौन्दर्य ‘ध्वस्त’ हुँदै गएको प्रमाण पनि दिन्छ । ऐतिहासिक पर्व गीतको उपमा पाएको तीज गीत आज रोधीघरको ‘झाम्रे’जस्तो पनि नभएर अश्लील दोहोरीमा फेरिन पुगेको छ । पछिल्ला समय तीज गीत आफ्नो मूल प्रवृत्तिबाट विमुख हुँदा ढाडे बिरालो, छोटो ‘मिनिस्कट’ जस्ता रचनाले बजारमा प्रवेश पाएका छन् ।

तीजको मौसमी सङ्गीत बजारमा यस्तै कलाहीन र ‘उट्पट्याङ’ गीतले वर्चश्व जमाउन थालेका छन् । कालो बादलभित्र पनि चाँदीको घेरा हुन्छ भने झँै, तीजको मर्म र सौन्दर्य पक्डेका गीत नबनेका होइनन् । न्यून सङ्ख्याका त्यस्ता गीतको हस्तक्षेप कम छ । २०७२ सालको तीजमा आएको ‘ढाडे बिरालो’ सर्वाधिक आलोचित मात्रै बनेन, समाजले अस्वीकृत गर्ने अवस्थामा समेत पुग्यो । उस्तै आभास दिने गरी यो वर्ष ‘छोटो मिनिस्कट’ र यस्तै अन्य गीत बजारमा छन् । तीजको मूल मर्मबाट बाहिरिएर तयार पारिएका यस्ता गीतले तीज गीतको मौलिकता र परम्परागत सौन्दर्यलाई कुरुप बनाइदिएका छन्् । तीन वर्षअघि २०७० सालमा गायक तेजश रेग्मी र शिलु भट्टराईले त्यस्तै तीज गीत निकालेका थिए –

‘ठाउँको ठाउँ ढल्ने जस्तो मलाई कति पिर छ
कित बुढो त्याग, कान्छी कित मलाई बिर्स’

उल्लिखित गीत पनि चर्चामा त रह्यो । तर त्यसले पनि तीज गीतको गरिमा समातेन । पर्व गीतका रुपमा चिनिने तीज गीत मूल चरित्र र प्रवृत्तिबाट विमुख र छताछुल्ल भएको छ । हरिदेवी कोइरालाहरु अचेल छायाँमा छन् – ‘नेपालबाट दाजैले शीरफूल कमाई पठाए, किन दिन्थिन् भाउजूले राखिन् आफँैले ।’ अब के, यस्ता रचनाको युग सकिएकै हो त ?

यो, प्रश्नमा वरिष्ठ लोकगायिका हरिदेवीको मत यस्तो छ – “विगत ७÷८ वर्षदेखि तीज गीतको विषयवस्तु र शैली भड्किलो तथा मर्मबाहिर पुगेको छ । तीज गीत हाम्रो मौलिक सांस्कृतिक धरोहर हो, यसको जगेर्ना हुनुपर्छ ।” उहाँ अघि थप्नुहुन्छ– “हिजोआज हामी मूल मर्मतिर छ्रैनाँै कि जस्तो लाग्छ । पारिवारिकजस्तो छैन, कतै उट्पट्याङजस्तो पनि ।” तीज गीत गायनको विधान खल्बलिँदै गएको लोकगायिका हरिदेवीको बुझाइ छ । गीतमा आएको विविधतालाई सकारात्मक रुपमा मात्रै लिन सकिने अवस्था नरहेको उहाँले बताउनुभयो ।

समग्रमा तीजको संस्कृति साझा पर्वका रुपमा विकास हुँदै गएकामा भने लोकगायिका कोइराला खुसी हुनुहुन्छ । तीज गीत जहिले पनि घटनाप्रद हुने हुँदा तीजको गीतले घटना खोज्ने कोइरालाको तर्क छ । तर हिजोआज घटनाभन्दा पनि क्षणिक र सस्तो रमाइलोका विषयवस्तु हाबी भइरहेकोप्रति उहाँको गुनासो छ । “तीज गीतको पौराणिक मान्यता पनि घटना र विषयवस्तुसँग जोडिएको छ, युग सुहाउँदो, चेतना जागृत गर्ने खालका, समसामयिक विषयवस्तु तीज गीतमा उठान हुनुपर्दछ,” कोइरालाले भन्नुभयो । कोइरालाले आफू र आफ्नो पुस्ताका गायिकाले २०४६ सालको आन्दोलनपछिको परिवर्तन, २०५८ सालको राजदरबार हत्याकाण्ड र अन्य समाजमा घटित घटनालाई विषयवस्तुमा उठाउने गरेको स्मरण गर्नुभयो । साहित्यकार एवम् संस्कृतिकर्मी प्रेम छोटाको विचारमा पनि तीज गीतले मूल बाटो बिराउन थालेको छ ।

“तीज व्यापक भएको छ, सहरतिर पनि तीज मनाउने परम्परा विस्तार हुँदै गएको छ, रौनक फेरिएको छ,” छोटाले भन्नुभयो – “तर, खासमा तीजको मर्म र तीज गीतको सौन्दर्य घट्दै गएको हो कि भन्ने चिन्ता थपिएको छ ।” वर्षभरिका आफ्ना दुःख, पीरवेदना र चोट सार्वजनिक गर्ने माध्यम तीज गीत बन्ने गरेकामा अहिले त्यो अश्लीलता र क्षणिक रमाइलोमा समेटिन पुगेको उहाँको धारणा छ ।

लोकगायिका कोइराला पहिलेका तीज गीत सम्झँदै भन्नुहुन्छ, “महिलाका कुण्ठित सिर्जना बाहिर आउँथे, समकालीन नेपाली समाजको अवस्था चित्रित गर्थे तीजका गीतले तर अहिले त्यस्तो छैन सस्तो र अभद्र मायाप्रेमको विषयले ठाउँ पाएको छ ।” विशेषगरी तीज गीत गायनमा सुपरिचित लोकगायिका हरिदेवीले अहिलेसम्म ३२ वटा तीज गीतका एल्बम सार्वजनिक गरिसक्नुभएको छ ।

सङ्गीत तथा नाट्य प्रतिष्ठानकी प्राज्ञसमेत भइसक्नुभएकी हरिदेवीले तीज गीतले महिलाको सिर्जना क्षमतालाई बढाउने बताउनुहुन्छ । तीजको मौलिकता र शास्त्रीय विधानलाई नछोडी गाउन उहाँ नयाँ पुस्तालाई आग्रह पनि गर्नुहुन्छ । पछि गएर नेपाली सांस्कृतिक परम्परा खल्बलिने र मौलिकता गुम्ने खतरा रहेकोप्रति सबै सचेत हुन आवश्यक रहेको उहाँको भनाइ छ ।