भनिन्छ प्रेम जीवन हो , विश्वास हो , मायाको गहिराइ हो । सागर हो । शक्ति र सालिनता हो । विवेक या मानवता हो । समर्पण र त्याग हो । दुई आत्माको मिलन हो ।
त्यस्तै मायालाई भावनामा पुकार्दै भन्ने गरिन्छ, प्रेम हर श्वासमा जीवन्त हुन्छ,आवाजमा केन्द्रीकृत भएर मुटुमा विभूषित हुने गर्छ १प्रेमपुर्ण जीवन अविरल अमृतधारा र सृष्टि चक्रको नदी हो । जसको गन्तव्य र अन्त्य सागरमा विलिन हुने साथै गहिराइमा हराउने प्रवृत्ति हो १ त्यसैको बासनामा चराचर जीवले जीवन र जगतको प्यासको तृष्णा मेट्ने गर्छन । तर प्रेम प्रकृतिको उपहार बनेर क्षितिजमा मडारिरहन्छ । समर्पणको दियो बनेर अनवरत बलिरहन्छ ।
त्यस्तै स्वार्थ र सर्त रहित भएर विश्वासको दियोले संघर्ष र जीवनलाई प्रकाशवान बनाउन मद्दत गरिरहन्छ । प्रेमको रङ्ग,ढङ्ग,वर्ग,जात,धर्म,वर्ण,रूप अनि उमेर पनि हुदैन र यस्ता विषयले छुदैन पनि !

संसारमा गरिएकोे सबैभन्दा बढी परिभाषा जीवनको गरिएको छ । सबैभन्दा बढी विवादित विषय यौन हो र संसारका सबै मान्छेले अनुभूत गर्ने प्रेम हो । प्रेम, यौन र जीवनलाई सामाजिक धरातलमा जति धेरै बुझाउने प्रयास गरियो त्यति नै यो विषय जटिल बन्दै गयो । व्याख्या र विश्लेषणका ग्रन्थ जति थपिए भ्रम र संकुचनका आयाम पनि त्यति नै बढ्दै गए । त्यसैले प्रेम, यौन र जीवन के हो रु भन्ने विषय अहिले पनि अमूर्त नै रहिरहेको छ । मनोवैज्ञानिक विषयलाई सामाजिक दृष्टिले व्याख्या विश्लेषण गर्न खोज्दा त्यो अमूर्त बन्न पुग्नु अस्वाभाविक पनि होइन ।

पहिलेका प्रेमसम्बन्ध ‘ठोस’ वा टिकाउ हुन्थे भनिन्छ । तर, वर्तमान समाज पुँजीवादको घोडा चढेर हनहनिँदो ढंगले अघि बढ्दै जाँदा प्रेम सम्बन्ध चाँडै टुट्ने र क्षणिक हुने गर्छन् भनिँदो छ । यही सन्दर्भमा पोल्यान्डका समाजशास्त्री जिग्म्नट बौमनले समाजका विभिन्न आयाम तरलतामा परिवर्तन भइरहेको कुरालाई उप्काएका छन् । अहिले ‘डर’ र ‘प्रेम’ तरल भएका छन् । ‘डर’ पहिलेको जस्तो ठोस छैन ।

नेपालको परिपाटी र परिवर्तित स्वरुप
कुनै समयमा जातका आधारमा पनि विवाह गर्ने चलन थियो । जात नमिल्नेसँग विवाह गरेको खण्डमा जातच्युत हुनुपर्ने, ल्याइते राखे पनि भात नचल्ने आदि प्रचलन थियो । यहाँसम्म कि जात मिलेर पनि जन्ती नलगी विहे गरेको खण्डमा उपाध्याय बाहुनबाट जन्मेका छोराले पूजा पाड गर्दा वा अन्य विभिन्न संस्कार गर्दा दान दक्षिाण समेत लिन नपाउने अवस्था थियो । तामाङ, मगर लगायतका समुदायको मामाचेला फुपूmचेली विवाह होस् वा शेर्पा समुदायको बहुपति विवाह नै किन नहोस् वा नेवार समुदायको विवाह संस्कार नै किन नहोस्, पुरानो मूल्यमान्यतामा परिवर्तन आउन थालेको पाइन्छ । मगर समुदाय रहेको जुनी गाउँमा प्रेमपत्र आदान–प्रदान गर्ने र पछि विवाह गर्ने चलन चल्न थालेको छ भनी लौरा एम। अहर्नले आफ्नो शोधपत्रमा उल्लेख गरेका छन् । अर्का मनवशास्त्री मार्क लिच्टीले काठमाडौँका मध्यम वर्गका युवायुवतीहरू प्रेमलाई फेशनको रुपमा लिने र ब्वाय फ्रेन्ड वा गर्ल फ्रेन्ड नभए बेइज्जत हुने जस्ता प्रवृतिको विकास हुन थालेको कुरा व्यक्त गरेका छन् । यद्यपि सुरुमा केटा केटीले एकअर्कालाई पहिले नै चुन्ने वा प्रेम गर्ने र पछि लमी राखेर केटी माग्न पठाउने चलनको विकास हुँदै आएको देखिन्छ । अर्थात् पुरानो संरचना ठ्याक्कै टोड्न नसकेको देखिएता पनि विस्तारै यसमा पनि परिवर्तन आई प्रेम विवाहतर्फ नेपाली समाज अगाडि बढ्दै गएको देखिन्छ ।

प्रेम र जीवन
यहाँ चर्चा गर्न खोजिएको प्रेम करुणाको होइन भावनाको हो, जो हरेक मान्छेको जीवनको हिस्सा हो । जीवन भनेको मानिसको शरीर होइन उसको भोगाइ हो । एउटा व्यक्तिको जन्मदेखि मृत्युसम्मका भोगाइ र अनुभूतिको समग्रता नै त्यो व्यक्तिको जीवन हो जसमा प्रेम पनि पर्छ । प्रेम जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पाटो हो । प्रेमबिनाको जीवन अपूर्णमात्र होइन, कल्पना नै गर्न सकिन्न । साधुमहात्माहरु जो विपरीतलिङ्गी प्रेमप्रति अनुदार भाव राख्छन् उनीहरुले दृश्यमा प्रेमका भावनाहरु लुकाउन सक्लान् तर उनीहरुको पनि भित्री मनमा प्रेमिल भावनाहरु उथलपुथल भइ नै रहेक
प्रेम मानिसको चरित्रगत विशेषता हो । चारित्रिक विशेषता भएकै कारण हरेक व्यक्तिमा प्रेम तत्व हुन्छ । कुनै व्यक्तिका लागि जब प्रेमको वातावरण बन्छ तब प्रेम तत्व जागृत हुन्छ । प्रेम तत्व जति सक्रिय हुँदै जान्छ त्यति नै मन गहिराहीमा प्रवेश गर्दै जान्छ । प्रेमले मान्छेको भावनालाई शरीरको गहिराइमा पु¥याएर मन–मनको निकटता गराउँछ ।

प्रेम र जीवन एक अर्काका परिपूरक हुन् । जहाँ जीवन छ त्यहाँ प्रेम छ । जुन जीवनमा प्रेमको भाव व्यक्त हुँदैन त्यो प्राकृतिक होइन, कृत्रिम हो । कृत्रिमतामा शरीर मात्र हुन्छ, जीवन हुँदैन । जीवनको अर्थ नै जीवन्तता हो । प्रेम साश्वत सत्य हो । संसारका हरेक व्यक्तिमा प्रेम विषयक गुण हुने भएकाले नै प्रेमलाई साश्वत सत्य भनिएको हो । तर पनि कतिपय मानिसहरु कृत्रिम सत्य (जो हामी आँखाले देखिरहेका छौँ) को आडमा साश्वत सत्यलाई ढाक्न खोज्दछन् । यही कारणले प्रेम र जीवनमाथि धेरैको बुझाइ सामाजिक धरातलमा मात्र छ । मनोवैज्ञानिक धरातलप्रति मान्छे उदासिन छ । जब कि प्रेम सामाजिक विषय होइन यो त विशुद्ध मनोवैज्ञानिक विषय हो ।

प्रेम र यौन
कतिपय मानिसहरु प्रेम र यौनलाई छुट्टा–छुट्टै रुपमा हेर्छन् । प्रेमलाई करुणाको दृष्टिले मात्र हेर्नेहरु यौनलाई प्रेमको विपरीत ठान्छन् । यौनलाई मनोवैज्ञानिक आँखाले हेर्न नजान्नेहरु त यौनलाई विक्रिति नै पनि भन्छन् । आफू यौन समागमबाटै जन्मेर पनि यौनलाई छिःछिः र दुरदुर।।। गर्ने विद्वत् वर्गको जमात पनि यहाँ ठूलै छ । तर यौन र प्रेम फरक विषय होइनन् । प्रेम मानिसको चरित्रगत विशेषता हो भने यौन प्रेमको चरम रुप हो । प्रेमको शारीरिक अभिव्यक्ति यौन हो भने मनको तहमा गरिएको यौन समागम नै प्रेम हो । त्यसैले प्रेम र यौनलाई छुट्टै राख्नै सकिँदैन ।

तर पनि सबै अवस्थामा यौन प्रेमको रुप चाहिँ हुन सक्तैन । जब यौन शारीरिक तहमा मात्र प्रदर्शन गरिन्छ, तब त्यहाँ प्रेमको मात्रा गौण हुन्छ । शारीरिक तहमा गरिएको प्रेम पनि भद्दा हुन्छ भने मनोवैज्ञानिक तहमा गरिएको यौन समागम पनि अति कलात्मक हुन्छ । त्यही कलात्मक यौन समागम नै प्रेमको चरम रुप हो ।
प्रेमबिनाको यौन र यौनबिनाको प्रेम दुवै अपूर्ण हुन् । कतिपय आफूलाई आदर्श प्रेमका पक्षधर ठान्नेहरु प्रेममा यौनको छिटा नै पर्न नहुने ठान्छन् । तर तिनीहरु यो बुझ्दैनन् कि प्रेममा

यौनको अंश नहुँदो हो त प्रेम विपरीत लिङ्गसँग हुने नै थिएन । सायद यस्ता दृष्टिभ्रम भएकाहरु प्रेमलाई करुणाको तहमा मात्र बुझ्न सक्तछन् । विपरीत लिङ्गबाहेक अरुसँग हुने प्रेम भावनाको भन्दा पनि करुणाको तहमा हुन्छ । भावनात्मक निकटताको प्रेम विपरीतलिङ्गी प्रेम हो र त्यसमा कुनै न कुनै रुपमा यौनको घुलन हुन्छ । चाहे त्यो शारीरिक तहमा होस् वा मनोवैज्ञानिक तहमा नै किन नहोस् ।

यौनलाई शारीरिक आनन्दको क्रियाकलाप मान्ने र बुझ्नेहरु पनि छन् । पछिल्लो समय विश्वका कतिपय देशमा यौन पर्यटनका कुराहरु आइरहेका छन् । विश्व यौनबजारमा यौन पारखीहरुको मेला चलेको छ । तर यी बजारमा बिक्री हुने यौनहरु सबै सतही आनन्दका कुरा हुन् । जहाँ विना प्रेम यौन समागम हुन्छ, त्यसमा आनन्दको चरमता हुन सक्तैन ।

यौनमा उर्जा चाहिन्छ । बजारको यौनमा उर्जा हुँदैन किन कि त्यहाँ मन हुँदैन, शरीर मात्र हुन्छ, मन नभएपछि प्रेम हुँदैन, विना मनको शरीरले यौनमा उर्जा दिन सक्तैन । विना प्रेमको यौनले उर्जा समाप्त गरिदिन्छ । प्रेमसहितको यौनमा मात्र उर्जा थपिन्छ । त्यसैले जुन यौन समागममा प्रेम छैन, त्यसमा चरम सुख छैन । शरीरले यौनको वास्तविक आनन्द लिनै सक्तैन । शरीरले लिएको आनन्द सतही आनन्द मात्र हो । यौनमा आनन्दको लागि मानिस शारीरिक रुपमा भन्दा मनोवैज्ञानिक रुपमा सबल हुनु जरुरी छ । त्यो सबलता प्रेमको भावनाले मात्र जागृत गराउँछ ।

चरम प्रेममा शरीर र मनको घुलन हुन्छ । प्रेम विनाको यौन समागम भनेको यौन दरिद्रता हो । चाहे आफ्नै पति वा पत्नीबीच नै किन नहोस् । बिनाप्रेम यौन क्रियाकलाप हुन्छ भने ती प्रेमका गरिब र यौनका प्यासीहरु मात्र हुन् । जुन यौनमा गरिबी, दरिद्रता वा धनकोे हाबी हुन्छ, त्यो विकृत यौन हो । यौनमा प्रेमको घुलन चाहिन्छ न कि धनको ।

प्रेम र विवाह
प्रेम र विवाह विल्कुलै भिन्न कुरा हुन् । प्रेम भनेको भावनाको मिलन हो भने विवाह सामाजिक मिलन । कतिपयले त विवाहलाई मिलन भन्दा पनि सम्झौता भन्ने गर्दछन् । पछिल्लो समय अधिकांश प्रेमसम्बन्धहरु विवाहमा परिणत भैरहेका छन् । विवाहमा परिणत भएका यी प्रेम कहानीहरु सामाजिक दृष्टिमा सुन्दर पनि लाग्दछन् । तर प्रेम जस्तो स्वतस्फूर्त विषयलाई विवाह जस्तो सम्झौतामा परिणत गर्दा प्रेम कति बाँच्दछ र कति मर्दछ भन्ने विषयमा चाहिँ कसैले पनि विचार गरेको पाइँदैन । के विवाहपछि पनि विवाह अगाडिको स्वच्छन्द प्रेम बाँचिरहन्छ त रु प्रेम र यौनका गुरु भनेर कहलिएका ओशो भन्छन्– ‘प्रेम जीवन्त हुन्छ विवाह मृत ।’ उनका अनुसार विवाहपछिको जीवनमा प्रेमको लास मात्र बाँकी रहन्छ । लासहरु बीच जीवन्तता खोज्नु नै मूर्खता हो । उनको दाबी यो पनि छ कि प्रेमिका जीवन्त हुन्छे, पत्नी मृत हुन्छे ।

ओशोको भनाइ जतिसुकै अप्रिय लागे पनि यसमा सत्यताको अंश छ । ‘मान्छे स्वतन्त्र जन्मन्छ र पछि ऊ बन्धनमा पर्दछ’ भन्ने दार्शनिक रुसोको भनाइ कतै लागू हुन्छ भने त्यो सबैभन्दा बढी वैवाहिक जीवनमा लागू हुन्छ । हिन्दूू संस्कारमा त विवाहलाई ‘विवाह बन्धन’ भन्ने पनि गरिन्छ । प्रेमी¬–प्रेमिकाबाट पति–पत्नी भएपछि कुनै न कुनै रुपमा एक अर्काप्रतिको कर्तव्यको बन्धनमा बाँधिनु परेकोले नै बन्धन भनिएको हो । विवाहलाई एक प्रकारको खुला कारागार ठान्नेहरु पनि प्रसस्तै छन् । विवाह पछाडि आफूले चाहेजस्तो प्राकृतिक जीवन बाँच्न नपाइने हुनाले विवाह अगाडि नै गर्नुपर्ने जति गरी सकेर मात्र विवाह गर्ने भनेर ढिलो विवाह गर्नेहरु पनि पछिल्लो समयमा बढिरहेका छन् । ओशो त विवाहलाई कृत्रिम संस्थाको संज्ञा नै दिन्छन् ।

विवाहपूर्वको प्रेममा समान हैसियतमा रहेका दुई व्यक्ति विवाहपश्चात् फरक फरक भूमिकामा पुग्दछन् । भूमिका फरक हुन्छ भने व्यवहार पनि फरक हुनु स्वभाविकै हो । विवाह अगाडि मनोवैज्ञानिक धरातलमा एकअर्कालाई स्वच्छन्द प्रेम गरिरहेका प्रेमी–पे्रमिका जब पति–पत्नीमा परिणत हुन्छन्, तब व्यवहार पनि प्रेमी–प्रेमिकाको होइन पति–पत्नीकै हुन्छ । हाम्रै समाज सापेक्षतामा हेर्ने हो भने पनि विवाहपश्चात पति मालिक बन्छ पत्नी वस्तु बन्छे । अनि मालिकको इच्छा पूरा गरिदिनु वस्तुको कर्तव्य हुन्छ । प्रेम गर्नेहरु पे्रमी–प्रेमिका नरहेर मालिक र वस्तुमा परिणत हुन्छन् भने त्यहाँ प्रेम नै कहाँ बाँकी रहन्छ र रु

विवाहपूर्वको प्रेम खुला गगनका उड्ने स्वच्छन्द पन्छी हो भने विवाहपश्चातको प्रेम पिँजडामा जकडिएको पन्छीजस्तै हो । पिँजडामा जकडिएको पन्छी पनि पन्छी नै भए पनि उसले पन्छीले जस्तो गरी कहाँ नै बाँच्न पाएको छ र रु पिँजडामा कँुजिएको पन्छी जसरी पन्छीजस्तो भएर बाँच्न पाएको हुँदैन विवाहपश्चात् प्रेमका अवशेषहरु बाँकी नै रहे पनि त्यो कर्तव्यको भारीले थिचिएर टाक्सिएको हुन्छ । यसैले विवाहपछिको प्रेम एउटा सम्झौता मात्र हो । तर प्रेमको गुण सम्झौता होइन, स्वतस्फूर्त बग्नु हो । पोखरीको पानी जस्तो बारिएर बस्न चाहँदैन प्रेम, नदीको पानी जस्तो बहन चाहन्छ ।

ज्योतिषशास्त्रमा बढ्दो विश्वास
चलिआएका तिथिमिति तथा साइत, लगन अनि विभिन्न धार्मिकरसांस्कृतिक पर्व विशेषबारे पुराना पुस्ताको जिज्ञासा बढी पाइन्थ्यो । नयाँ पुस्ताले भने सबैभन्दा बढी सोध्ने गर्छन्– प्रेम, यौन र विवाह । प्रेम टिक्छ कि टिक्दैन, प्रेम वान साइडेड हुन्छ कि दुईतर्फी तथा चलेको प्रेम सम्बन्धले विवाहको रूप धारण गर्छ कि गर्दैनजस्ता जिज्ञासा युवा–युवती र किशोर(किशोरीको हुने गर्छ ।
समय फेरिएसँगै युवा पुस्ताका सोच र सवालहरू पनि फेरिन्छन् । कतिसम्म भने सामान्य ग्रहदशा हेर्न ज्योतिषीकोमा जानेहरूका प्राथमिकता र प्रश्नहरू पनि समयसँगै फेरिन थालेका छन् ।

पेशा, व्यवसाय, पढाइ र धनदौलतबारे बढी चासो राख्ने युवा पुस्ताले पछिल्लो समयमा आफ्ना निक्कै निजी कुराहरू पनि ज्योतिषीलाई सोध्न थालेका छन् ।

चलिआएका तिथिमिति तथा साइत, लगन अनि विभिन्न धार्मिकरसांस्कृतिक पर्व विशेषबारे पुराना पुस्ताको जिज्ञासा बढी पाइन्थ्यो तर आज भोलि नयाँ पुस्ताले भने सबैभन्दा बढी सोध्ने गर्छन्– प्रेम, यौन र विवाह । प्रेम टिक्छ कि टिक्दैन, प्रेम वान साइडेड हुन्छ कि दुईतर्फी तथा चलेको प्रेम सम्बन्धले विवाहको रूप धारण गर्छ कि गर्दैनजस्ता जिज्ञासा युवा–युवती र किशोर(किशोरीको हुने गर्छ ।

आज भोलि धेरै युवा युवतीको प्रश्न प्रेम, यौन र विवाह ।

विवाहपछिको प्रेम
नेपाली समाज पूर्वीय धर्म, संस्कृति र परम्परामा आधारित छ । पश्चिमा संस्कृतिमा झैँ प्रेमको मामिलामा हाम्रो समाज त्यति पूर्ण उदार छैन । हाम्रो समाज भन्छ– ‘विवाहपश्चात् पतिले पत्नीलाई र पत्नीले पतिलाई मात्र प्रेम गर ।’ विवाहपश्चात्को परपुरुष वा परस्त्री प्रेमलाई हाम्रो समाज पचाउँदैन । सामाजिक आँखाले हेर्दा विवाहपश्चात्को परपुरुष स्त्री प्रेम अनैतिक देखिन्छ । कारण, यसले सामाजिक मूल्य मान्यतालाई ध्वस्त पारिरहेको छ । प्रेम गर्नेहरु कर्तव्यविमुख भैदिँदा वा उत्छृङ्खल हुन पुग्दा समाजको नकारात्मक धारणालाई अन्यथा मान्न पनि सकिँदैन ।

तर हाम्रो सामाजिक मान्यतालाई थाँति राखेर सोच्दा विवाहपछिको प्रेम पनि स्वाभाविक ठहर्छ । विवाहपछि पतिले पत्नीलाई र पत्नीले पतिलाई मात्र माया गर्नुपर्छ भन्ने कुरा सामाजिक रुपमा जति प्रिय लाग्छ, मनोवैज्ञानिक आँखामा त्यत्तिकै अप्राकृतिक पनि देखिन्छ । प्रेम गर्न मनको आकर्षण चाहिन्छ । कोही व्यक्तिबीच मनको आकर्षण छैन, चाहे त्यो पति पत्नी नै किन नहोस् भने त्यहाँ करुणा र दयाको प्रेम त बाँकी रहला तर भावनात्मक प्रेम बाँकी रहन्न । भावनाको प्रेम भनेको जोसँग मनको आकर्षण हुन्छ त्यहीसँग हुने कुरा हो ।

यसकारण पति वा पत्नी दुवैले आफ्नो पति–पत्नीबाट प्रेम प्राप्त गर्नको लागि आफ्नो विवाहको लाइसेन्स तेस्र्याएर अधिकार खोजेर हुँदैन भावनात्मक मायाले एक अर्कालाई जित्न सक्नुपर्दछ ।
प्रेमका विश्लेषकहरु भन्छन्– ‘प्रेम भनेको सम्बन्ध होइन, मनस्थिति हो ।’ कसैले तोकिदिएको व्यक्तिसँग सम्बन्ध त होला तर प्रेम हुन सक्तैन, किनभने समाजले तोकिदिएको व्यक्तिसँग आफ्नो मन नजोडिन सक्तछ । प्रेम बुद्धिको विषय होइन, जसले दिमागले काम गरोस् । प्रेम त हृदयको विषय हो । प्रेम सामाजिक नियमलाई मान्दैन यसले न त विज्ञानका

तर्क र प्रमाणहरुलाई नै स्थान दिन्छ । हृदयको विषय भएकाले प्रेम निर्वन्धन बगिरहन्छ जताततै । भन्ने गरिन्छ– ‘प्रेम गर्ने मन अराजक हुन्छ ।’
जसरी खुला गगनमा स्वच्छन्द उडिरहेको पन्छीको लागि उड्न पाउने सीमारेखा तोक्न सकिन्न, त्यसैगरी प्रेम अमूक व्यक्तिसँग मात्र गर्नुपर्छ भनेर सीमारेखामा बाँध्न सकिन्न । प्रेम चेतनमाथि अचेतनको विजय हो । मान्छेको नब्बे प्रतिशत मन अचेतन र बाँकी दश प्रतिशत मन चेतन मन हो । नब्बे प्रतिशतको मनको अराजक वेगलाई दश प्रतिशत मनको नैतिकताको पर्खालले कहाँ रोक्न सक्तछ र रु यसैले अचेतन मन बन्धनहीन हुन्छ, बन्धनहीन मनले जोसँग पनि प्रेम गर्न सक्तछ । त्यसैले त सामाजिक आँखाले हेर्नेहरु ‘प्रेम अन्धो हुन्छ’ भन्छन् ।

प्रेम र समाज
प्रेम के हो भन्ने विषयमा हरेक समाजका आ–आफ्नै धारणाहरु छन् । कुनै समाज प्रेमप्रति उदार हुन्छ र कुनै समाज अनुदार । हाम्रो समाज प्रेमप्रति मिश्रित धारणा राख्दछ । कुनै समय थियो प्रेम गर्नुलाई उत्ताउलोपनाको संज्ञा दिइन्थ्यो । प्रेम विवाह गर्नेलाई ‘पोइल गएको’ भन्ने पुस्ताको अवशेष अझै बाँकी छ । नवपुस्ताले प्रेम विवाहलाई ‘पोइल गएको’ भन्न त छोड्यो तर पनि प्रेमलाई हेर्ने आँखा भने सामजिक नै छ । कुनै व्यक्तिले कसैसँग प्रेम गर्यो भने कोसँग प्रेम गर्यो रु कस्तो मान्छेसँग प्रेम गर्यो रु प्रेम गरेको मान्छे कति धनी हो रु प्रेम गरेको मान्छे प्रतिष्ठित हो कि होइन रु आदि जस्ता प्रश्नहरु अझै पनि उठिरहेका छन् । तर मन त्यस्तो यन्त्र होइन जसले समाजले तोकिदिएको प्रतिष्ठित र धनी मान्छेसँग प्रेम गरोस् । मनले त त्योसँग प्रेम गर्दछ जोसँग मनको निकटता हुन्छ । धन, प्रतिष्ठा र पद त मनका विषय नै होइनन् मात्र समाजका विषय हुन् । यसकारण प्रेम समाजिक विषय होइन मनोवैज्ञानिक विषय हो भनेर स्वीकार गर्ने हो भने प्रेमलाई मनोवैज्ञानिक आँखाले नै हेर्नुपर्दछ । सामाजिक बन्धनमा प्रेम टाक्सिन्छ । मनोवैज्ञानिक धरातल नै प्रेमको लागि उर्वर भूमि हो ।

प्रेम र समाज न छुट्याउन सकिने न मिलाउन सकिने जस्ता विषय छन् । प्रेम सामाजिक मान्छेले नै गर्ने भए पनि प्रेमको महासागरमा डुब्दै गएपछि त्यो सामाजिक मान्छे पनि मनोवैज्ञानिक मान्छे बन्दछ र समाजलाई पूर्णतः भुलिदिन्छ । प्रेमलाई सामाजिक धरातलमा न्याय नमिल्ने भएकाले नै प्रेमिप्रेमिकाहरु समाजलाई भुल्ने गर्दछन् । हाम्रो जस्तो सामाजिक आँखाले त प्रेमलाई चिन्नै सक्तैैन । यसैले हाम्रो समाज प्रेमको साधक होइन बरु बाधक हो ।

प्रेमलाई सामाजिक होइन भनेपछि एउटा प्रश्न चाहिँ अवश्य जन्मन्छ । के प्रेम स्वच्छन्द हो भने जसले जहाँ जोसँग पनि प्रेम गर्न सक्तछ त रु यो प्रश्नको उत्तर त्यति सरल छैन तर असम्भव पनि छैन । हरेक मान्छेमा प्रेम तत्व छ र त्यो तत्व अर्को त्यस्तै तत्वगत निकटता भएको मान्छेसँगको भावनात्मक अनुभूतिले मात्र व्युँझन्छ, न कि समाजले तोकिदिएको मान्छेसँग ब्यूँझियोस् । एउटा व्यक्तिको शरीरलाई अर्को व्यक्तिको शरीरसँग निकट हुन वा टाढा रहन बाध्य पार्न वा बन्देज लगाउन सकिएला तर के उनीहरुको बीचको मनलाई बन्देज लगाउन सकिएला र रु सकिँदैन । बन्देजका जतिसुकै बलिया समाजिक पर्खाल भए पनि मनले तोडिदिन्छ । मान्छेको अवचेतन मन समाजको त कुरै छाडौँ स्वयम् आफ्नो वशमा समेत हुँदैन । तब मनमाथि बन्देज किन रु बन्देजले संसारमा प्रेम रोकिएको छ र रु मात्र वियोगान्त भएको छ ।

प्रकृतिको समग्र तत्त्व सूक्ष्म परमाणुदेखि विशाल ब्रह्माण्डसम्म प्रत्येक वस्तु, भाव वा विषयलाई समान देख्नु, आफूसरह ठान्नु र आफै सरह सम्मान गर्नु पनि एक थरी प्रेम वा भक्ति हो मेरो दृष्टिमा । के तपाईंले यस्तो अगाध प्रेम कतै देख्नु भएको छ रु छ भने यही नै भक्तिको मार्ग हो ।

यो लेखकको नीजि बिचार हो । लेखकको बिचारमा सहमती र असहमती राख्ने अधिकार पाठकहरुमा सुरक्षित छ ।