आजको व्यस्त समयमा मानिसको जीवन अस्तव्यस्त बनिरहेको छ । आफ्नै लागि समय छैन मानिससँग । आखिर के पाउन, केका लागि मानिस दौडिरहेको छ ? के पाइरहेको छ ? जीवनको महत्वपूर्ण कुरा के हो ? हामी हाम्रो जीवनमा के चाहन्छौं, कस्तो जीवन चाहन्छौं ? सवाल सामान्य छ । यसको जवाफ छ– खुशी, शान्ति, सन्तुष्टि, आनन्द । हामी सबै चाहन्छौं– सुख, शान्ति, समृद्धि, खुशी, स्वस्थ जीवन, प्रेम, आनन्द आदि । यी सबै कुराले परिपूर्ण भएको बन्ने हाम्रो चाहना हो । जीवन रहेसम्म यिनकै पछि दौडन्छौं हामी । तर, आज न हामीले चाहेको बन्न सकिरहेका छौं, न त खोजेकै कुरा पाएका छौं । अर्को सवाल उठ्छ– कहाँ छ खुशी, शान्ति, आनन्द, सन्तुष्टि ? एकछिन सोचौं त जवाफ भेटिन्छ– आफैभित्र । हामी सबै भन्छौं– यी चीज त आफैभित्र छ, आफ्नै मनमा छ । जब आफैभित्र यी वस्तु छ भने हामी किन दुःखी, अशान्ति, असन्तुष्ट, बेखुशी ? मनमै छ, आफैभित्र छ, तर हामी बाहिर खोजिरहेका छौं, पाइरहेका छैनौं– यो आजको यथार्थ हो ।
हामीले खोजेको सुख हो, पाउँछौं– दुःख । खोजेको शान्ति हो, हुन्छ अशान्ति, खोजेको खुशी हो भेटिन्छ चिन्ता, तनाव । खोजेको स्वस्थ जीवन हो भइन्छ रोगी । प्रेम, आनन्द चाहिएको छ, मिल्छ घृणा र तनाव अनि अशान्ति । चाहिएको समृद्धि हो, तर जहिले अभाव, असन्तुष्टिको जीवन । किन यसो भइरहेको छ भने– सुख, शान्ति, समृद्धि, खुशी, स्वस्थ, प्रेम, आनन्द मनभित्र छ भने दुःख, अशान्ति, चिन्ता, तनाव, रोगका कारण, घृणा, अभाव, असन्तुष्टिको चिन्तन पनि मनभित्रै छ । हामी खुशी, सुख अरुबाट प्राप्त होस् भन्ने चाहन्छौं । त्यो सत्य होइन । आफ्नै मनभित्रको, आफूले चाहेको चीज हामीले प्राप्त गर्न सकेका छैनौं । आफैलाई चिन्न सकेका छैनौं । स्वयम्ले आफैंभित्रबाट यी चीज प्राप्त गर्न सक्नु आजको आवश्यकता हो ।
दुःखको मूलकारण नकारात्मक सोच हो । यहीकारण हामी तनाबमा हुन्छौं । फलामलाई उसकै खियाले समाप्त पार्छ । हामी मान्छेलाई कसैले केही बिगार्न, समाप्त पार्न सक्दैन । हामीलाई समाप्त पार्ने एउटै कुरा छ त्यो हो– आफैभित्र बिग्रिएको विचार, खराब सोच । बार–बार नराम्रो कुरालाई मनमा ल्याउनु दुःखको मूल कारण हो । नराम्रो सोच–विचारले हामीलाई दण्डित गरिरहेको छ, समाप्त पारिरहेको छ ।
हरेक क्षणमा, प्रसंगमा, स्थानमा हामीले आनन्द लिन सक्नुपर्छ । भइरहेको आनन्द नलिएर त्यसलाई पछि सार्दै वर्तमानमा चिन्ता, तनाव अनि दुःख झेल्ने हाम्रो प्रवृत्ति छ । मानिस आज भौतिक सम्पत्ति जोड्न व्यस्त छ । एउटा सामान्य मानिसले राम्रो ठाउँमा एउटा घडेरी होस् भन्ने चाहन्छ, त्यो भएपछि एक तले घर बनोस् भन्छ । घर पनि भएपछि तला थप्ने, मोटरसाइकल, कार गाडी, सामान्य मोवाइलबाट आइफोन यस्तै–यस्तै । समय अनुसार यो सामान्य कुरा हो । भौतिक सम्पत्तिको लक्ष्य राखेर वर्तमानमा प्राप्त भएको खुशीलाई उपभोग नगरी ‘अब यस्तो भए हुन्थ्यो, उस्तो भए हुन्थ्यो’ भनेर अन्ततः भौतिक जीवन नै सकिन्छ ।
आफूभन्दा धनी, अब्बल अर्कोलाई देखेपछि मानिसमा डाह, दुःख पैदा हुन्छ । मेरो पनि त्यस्तै भइदिए हुन्थ्यो भन्ने चाहना राख्छ । त्यो प्राप्त भएपछि फेरि त्योभन्दा माथिको‘ यस्तै–यस्तै । एक तोला गहना लगाएकी महिलाले अर्काको तीन तोलाको देख्दा त्यति नै चाहिन्छ, घरमा कचकच शुरु हुन्छ । तीन हजारको साडी लगाएकीलाई अर्कोको १५ हजारको देख्दा त्यस्तै लगाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने सोच मनमा आउँछ । पुरुषमा पनि यस्तै–यस्तै सोचले घर गरेको हुन्छ । आफ्नो हैसियत अनुसार जे छ । त्यसैले सुहाएको छ, तर त्यो उसलाई थाह हुँदैन, महशुस गर्दैन र आफैलाई अरुका सामू कमजोर, घृणित, असक्षम सावित गरिरहेको हुन्छ, सोचिरहेको हुन्छ । पैदल हिँड्नेलाई साइकल, त्यो भन्दापछि साथीले बाइक कुदाउन थाले अब म पनि किन्छु, त्यो पनि भएपछि साथी कारमा देख्छ र ऊ पनि एउटा कार किन्न पाए हुन्थ्यो भन्छ । किन्छ पनि– देखाउँदा राम्रो होला तर किस्ता तिर्ने बेलाको तनाव र अशान्तले कारबाट पाउने सुख, आनन्द कहाँ अनुभूति गर्न सक्छ र उसले रु
यसरी आफूसँग नभएको र नराम्रो कुराको कल्पना, सम्झना, ती वस्तु प्राप्त गर्ने लोभ, लालसा, उपभोग गर्ने विलासी सोचले हामीलाई दुःखी बनाएको छ । यो सबै सोचको कारण हो । यही तरिकाले अघि बढ्दा हाम्रो सोचले हामीलाई खुशी, सुख दिन सक्दैन । लिन जान्दैनौं हामी, खोज्छौं मात्र । आफूमा भएको कुरा लिइरहेका छैनौं । भएको चिजमा रमाउन जानेनौं, नभएको खोजेर दुःख पाइरहेका छौं । संसारमा आज लाखौंको आँखा छैन, कतिको हात खुट्टा छैन, कति मृत्यु शय्यामा छटपटाइरहेका छन् । हामीसँग आँखा, हातखुट्टा, स्वस्थ जीवन छ । तर, पनि नहुनेहरु कति रमाइरहेका छन् हामी सबै हुनेहरु दुःखी बनिरहेका छौं । फरक यति हो उनीहरुले जीवन बुझेका छन्, जे छ त्यसमै रमाएका छन्, तर नभएको कुरा खोज्ने हाम्रो सोचका कारण हामी रमाउन सकेका छैनौं । अब रमाउन, आनन्द लिन सिकौं । आफैंभित्र, परिवारभित्र, समाजभित्र खुशी र शान्ति खोजौं ।
सामान्य मोबाइल सेट होस् या त एक लाखभन्दा बढीको आईफोन । दुबैको काम सम्पर्क, कुराकानी गर्ने हो । तर, राम्रो मोबाइल भएन, किन्न पाए हुन्थ्यो, कसैले दिए हुन्थ्यो भनेर हामी मनलाई दुःखी बनाइरहेका हुन्छौं । होला– लाखको मोवाइलमा फङ्सन, एप अप्सन धेरै होला । तर, तिनको आवश्यकता आफूमा कति छ, त्यसमा भर पर्छ । एक सयको घडी र एक लाखको डायमण्ड जडित घडीले पनि दिने समय नै हो । घुम्ने २४ घण्टा मात्र हो । महँगो घडीले एक घण्टा तन्काएर २५ घण्टा समय बनाउन सक्दैन । दुबैले दिने एउटै समय हो । घडीले केबल समय दिन्छ, तर तोकिएको समय र ठाउँमा पुग्नुपर्ने हामी आफै हो । घडी पुग्दैन, पुगेर पनि हाम्रो काम बन्दैन ।
विश्वका धनी विलगेट्स हुन् या त शक्तिशाली मानिएका अमेरिकाका राष्ट्रपति दुबैले पाएको समय एक दिनमा २४ घण्टा मात्र हो, त्यति नै समय हामीले पनि पाएका छौं । कल्पना गरौं उनीहरु कति व्यस्त होलान्, तर त्यो भन्दा व्यस्त त हामी छौं । किनभने हाम्रो जीवन अस्तव्यस्त छ । जसको जीवन अस्तव्यस्त छ, उसको जीवन व्यस्त हुन्छ । गेट्स र अमेरिकाका राष्ट्रपतिले समयको सही व्यवस्थापन गरेका छन्, हामीले सकेका छैनौं । हामीलाई मोबाइल आए जति कल उठाउनैपर्छ, जस्तै महत्वपूर्ण बैठक कार्यक्रममा सहभागी भइरहेको किन नहोस्, अनि बोलाए जति ठाउँ पुग्नैपर्छ । अनावश्यक व्यस्तता देखाउँछौं– यहाँ जानु छ, उहाँ जानु छ, यसो गर्नुछ, उसो गर्नुछ भनेर ।
यसले स्वयम्को जीवन त अस्तव्यस्त, तनाव, चिन्ता र दुःखदायी छ नै त्यसको कारण परिवार मै अशान्ति, तनाव छाएको हुन्छ । हामी आत्तिन्छौं मात्र । म त्यहाँ नपुग्दा के हुन्छ रु के त्यो कार्यक्रम नै असफल हुन्छ ? म के गरिरहेको छु, किन गर्दैछु, कसका लागि हो मेरो यो समय र काम रु यसबाट के उपलब्धि हुन्छ ? मूल्यांकन गरौं । जानै छ भने ठीक छ जाऔं । समयको सही व्यवस्थापन गरौं । सम्झिसक्दा दौडने होइन योजनाबद्ध २४ घण्टा बिताऔं । तसर्थ, एकै दिन १० ठाउँ भ्याउने होइन, मैले समय कहाँ दिने भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हो ।
हुन त हामी मध्ये कतिपय यो अमूल्य समय टीभी हेरेर, घुमेर, खाएर, नाचेर, खेलेर, फेसबुक चलाएर, गफ गरेर, अर्काको कुरा काटेर बिताइरहेका छौं । समयको महत्व बुझिएन र समयमै कुनै पनि काम पूरा गरिएन भने त्यो समय फर्केर आउँदैन, आउँछ त केबल पश्चताप, हुन्छ केवल दुःख । तसर्थ, समयको महत्व बुझेर आफूलाई उपयोगी काममा समर्पित गर्नु पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । आफैभित्र हेरौं– मनभित्र के चलिरहेको छ ? भित्र म आनन्दित, शान्त छु, छैन रु हेरौं । बाहिर नहेरौं– बाहिर अशान्ति छ, चोरी, डकैती, बलात्कार, कालोबजारी जस्ता विकृति छ । भित्रको कुरा बिर्सिएर बाहिरको मात्र सोच्यौं भने यसले हामीलाई दुःखी बनाउँछ ।
हामी हरेक कुरा, घटना, पक्ष, व्यक्तिको नकारात्मक पक्ष केलाउन थाल्छौं, त्यसमै गहिरिन्छौं, विभिन्न अनुमान लगाउँछौं । अनि त्यही अनुसार अभिव्यक्ति र कर्म गर्छौं । अरुलाई दोषारोपण गर्छौ, आफू सर्वज्ञान सम्पन्न ठान्छौं । हैसियतभन्दा माथिको कुरा, अहंकार, आडम्बरमा रमाइरहेका छौं । जानेको होस नहोस्, चाहिएको होस् नहोस् बाठो भएर अघि सरेर सल्लाह दिइहाल्छौं । झिंगा जसरी घाउमा मात्र बस्छ, हाम्रो बुद्धि त्यस्तै खराब र नकारात्मक सोचमा मात्र केन्द्रित भइरहेको छ । यस्तो सोचबाट हामी आफ्नै जीवनमा नराम्रो पक्ष आमन्त्रण गरिरहेका छौं, अनि जीवन नराम्रो भइरहेको छ । यसको उपाय या उपचार भनेको आफूसँग नभएको, नदेखेको कुराको चिन्तन नगर्नु नै हो । भएकैमा रमाऔं । जस्तो सोच छ जीवन त्यस्तै बन्छ । राम्रो सोचौं, राम्रो बनौं ।
हामीले आफैभित्र भएको चीज क्षमता, खुशी, आनन्द देख्न सकेका छैनौं । यो कुरा गरिरहँदा फेरि पनि हामी बिग्रेका होइनौं, बिग्रेको हाम्रो स्वभाव र संस्कार हो । सोच्ने तरिका र बोल्ने शैली विग्रेको छ । जरुरी छ– सोच, विचारमा सुधारको । स्वभाव र संस्कारमा परिवर्तनको । अरुको प्रगतिमा दुःखी हुने, रिस, डाह गर्ने हाम्रो प्रवृत्ति छ । खुट्टा तान्ने प्रवृत्ति छ । खुट्टाको ठाउँमा हात तान्ने र अघि बढ्ने संस्कार विकास हुने हो भने के परिवर्तन असम्भव छ रु हामी अरुको दुःख–दर्दमा खुशी हुन्छौं । दुःख, पीडा दिन्छौं । कसैको कारण अरु कसैको आँखामा आँशु आइरहेको छ भने कसैले पीडा पाइरहेको छ भने त्यो भन्दा पापी आत्मा अरु हुन सक्दैन । निर्णय तपाई हाम्रै सोचमा छ कि पापी बन्ने या परोपकारी । अर्कोतर्फ कसैको बोली, व्यवहार, घटना, परिस्थितिबाट हामी जिन्दगीभर दुःखी, पीडाबोध गर्छौं । त्यो दुःख दिनेवाला कहाँ पुगिसक्यो, तर हामी त्यसकै बारे सोचेर पीडित भइरहन्छौं । अरुको गल्तीमा दुःखी हामी हुन्छौं, पीडा हामी खप्छौं । मनमा बोक्छौं । यो पनि सोच कै उपज हो ।
आज गाडी र त्यसको पार्टस् फेरे झैं हामी न आफ्नो शरीरको अंग फेर्न सक्छौं, न त छोराछोरी, बुबाआमा, दाजुभाइ, दिदीबहिनी नै । फेर्न सक्छौं त केवल सोच, स्वभाव, संस्कार । यति फे¥यौं भने सकारात्मक सोच, असल स्वभाव र संस्कारले सुख, शान्ति, आनन्द, सन्तुष्टि, स्वस्थ जीवन सबै दिन्छ । हामीसँग आर्थिक क्षमता छ भन्दैमा पसलमा गएर एक किलो खुशी, दुई किलो आनन्द, पाँच किलो शान्ति दिनुहोस् न साउजी भनेर किन्न पाइँदैन । र, यो किन्न पनि पर्दैन । सोच बदल्ने हो भने तौलनै नसक्ने गरी आफैबाट प्राप्त गर्न सक्छौं । सोच परिवर्तनबाट आफू मात्र होइन परिवार, समाज, राष्ट्र र विश्व परिवर्तन गर्न सकिन्छ । यथास्थितिमा यो सम्भव छैन ।
हरेक कामको समय व्यवस्थापनसँगै सकारात्मक सोच, स्वभाव र संस्कार परिवर्तन गर्ने हो भने हरेक मानिसले सुख, शान्ति, समृद्धि, आनन्द, प्रेम, खुशी प्राप्त गर्न सक्छन् । हामीले आफूभित्रका यी चिजलाई स्वअनुभूति गर्न सक्नुपर्छ । जसबाट विस्तारै सकारात्मक सोच शक्तिको विकास भई हाम्रो जीवनमा खुशीको वहार आउँछ र सफल र खुशी बनाउँछ । यो सबै प्राप्त हुने मुख्य स्रोत भनेको राजयोग मेडिटेशन हो । परिस्थिति जस्तोसुकै भए पनि मनस्थिति ठीक ठाउँमा राख्न सक्नु तथा हमेशा सकारात्मक सोचेर शान्तिसँग हिँड्न सक्नु नै यथार्थमा मेडिटेशन हो । खुशी, सन्तुष्टि अरुले दिने होइन हामीभित्र चल्ने विचारमा भर पर्छ । चाहन्छौं खुशी तर चिन्तन अर्काको गर्छौ, दुःखको चिन्तन गर्छौं ।
आज मानिसले कमाइ र इज्जतलाई नै गलत बुझेको छ । धनको कमाइ मात्र कमाइ, पुण्यको कमाइलाई कमाइ ठान्दैन मानिस । इज्जत के हो रु यसको व्याख्या आ आफ्नै छ । राम्रो खानु, राम्रो लगाउनु, ठाँट देखाउनु कतिले इज्जत ठान्छन् । इज्जत भनेको बोली, व्यवहार, संस्कार, सत्कर्म हो । हामी हर कोही जे सामान पनि ब्राण्डेड खोज्छौं, तर आफ्नै जीवन ब्राण्डेड बनाउने कहिल्यै सोच्दैनौं । जीवनमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम भनेको आफ्नो मनलाई सुन्दर बनाउनु हो । संसारको सबैभन्दा ठूलो निर्माण आफैलाई निर्माण गर्नु हो । यसका लागि आज हामी जे गरिरहेका छौं । अब हाम्रो कर्मको शुद्धीकरण जरुरी छ । त्यसका लागि हामीले आफ्नो सोच र विचारको शुद्धीकरण गर्नुपर्छ । त्यसका लागि मनको शुद्धीकरण गर्नुपर्छ । मनको शुद्धीकरणका लागि साधना गर्नुपर्छ । मनको शुद्धीकरण नगरेसम्म कहीँ खुशी मिल्दैन । मनको शुद्धीकरणबाट राम्रो सोच, विचार, भावना जन्मन्छ । राम्रो सोच, विचार, भावना भए दुःख हुँदैन ।
अर्को प्रश्न आउन सक्छ कि जीवनमा खुशी, आनन्द के ले दिन्छ ? धेरैले भौतिक सुखले भन्लान् । तर, ती सबै कुराले परिपूर्ण व्यक्ति पनि खुशी र आनन्दित हुन सकेको छैन । हाम्रो आफ्नो कारण कसैको बिग्रन लागेको जीवन सुन्छ, रोइरहेको अनुहार मुस्कुराउन थाल्छ भने वास्तवमा खुशी र आनन्दित पनि त्यसले तुल्याउँछ । सबैभन्दा ठूलो पुण्य यही हो । तसर्थ, पुण्यको मार्गमा अघि बढौं । जीवनको जस्तोसुकै पलमा पनि आन्तरिक खुशी खोसिन नदिऔं, राम्रो खोजीभन्दा पनि खुद आफै राम्रो बनौं । तसर्थ, यसको थालनी आजैबाट गर्ने कि !
(प्रस्तुत उत्प्रेरक लेख वरिष्ठ राजयोग प्रशिक्षक राजु घलेसँगको कुराकानीका आधारमा गिरीले तयार पारेका हुन् ।)
