नेपालको तामाकोशी खोला, दोलखा जिल्लाको महत्वपूर्ण प्राकृतिक स्रोत हो, यसको किनारको उर्वर भूमिले कृषकहरूको लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण स्थान लिएको छ। तामाकोशीको समृद्ध जलधाराले यहाँको माटोलाई सिँचित गर्दै कृषिका लागि उपयुक्त वातावरण प्रदान गरेको छ। विशेष गरी धन (चामल) खेती यहाँको प्रमुख कृषि क्रियाकलाप हो।
तामाकोशी खोलाको किनारमा रहेको उपत्यकाजस्तो भूमिले धान खेतीका लागि उपयुक्त माटो तथा आवश्यक जलस्रोत प्रदान गर्छ। खोला वरपरको क्षेत्रको उष्ण तथा समशीतोष्ण जलवायुले धान खेतीलाई थप सहज बनाएको छ। बर्खायाममा खोला र स्थानीय सिँचाइ प्रणालीको माध्यमबाट खेतहरू सिँचित हुने हुँदा यहाँ राम्रो उत्पादन हुने गर्दछ।
धान खेती तामाकोशी क्षेत्रका किसानहरूको मुख्य आर्थिक स्रोत हो। यहाँका किसानहरूले ‘रमौना,’ ‘जस्मिन,’ र ‘चिन्नामिनी’ जस्ता स्थानीय प्रजातिहरू साथै उन्नत बीउहरू पनि प्रयोग गर्ने गरेका छन्। उनीहरूले परम्परागत र आधुनिक कृषि प्रविधिको मिश्रण प्रयोग गर्दै उत्पादनमा वृद्धि गरेका छन्।
तामाकोशी खोला किनारमा धान खेतीको लागि किसानहरूले विशेषगरी रोपाइँ र धान थन्क्याउने समयको सन्तुलनमा ध्यान दिन्छन्। बर्खायामको मध्यतिर रोपाइँ हुने र असोज(कार्तिकतिर धान काट्ने चलन छ। यहाँको खेत व्यवस्थापन प्रणालीले धान उत्पादनको चक्रलाई निरन्तरता दिन सहयोग गर्दछ।
धान खेतीले यस क्षेत्रको समुदायलाई मात्र आर्थिक लाभ प्रदान गर्दैन, यसले सांस्कृतिक र सामाजिक रूपमा पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। परम्परागत रूपले किसानहरूले ूरोपाइँ जात्राू जस्ता चाडपर्व मनाउँदै खेतीलाई उत्सवमय बनाउँछन्। यसले सामुदायिक एकता र सहकार्यको भावना बलियो बनाउँछ।
तथापि, धान खेतीको यो उज्यालो पक्षसँगै केही चुनौतीहरू पनि छन्। जलवायु परिवर्तनका कारण अनियमित वर्षा र बाढीले खेतीको प्रणालीमा गडबडी ल्याएको छ। यसका साथै, कृषि भूमि बिस्तारै अन्य प्रयोजनका लागि प्रयोग भइरहेका कारण खेती योग्य जमिन घट्दै गएको छ।
यस क्षेत्रका कृषकहरूले यी चुनौतीहरूको सामना गर्न जैविक मलको प्रयोग, सिँचाइको नयाँ प्रणालीको विकास, र उन्नत बीउ प्रयोग जस्ता उपाय अपनाउँदै आएका छन्। तामाकोशी खोला किनारमा कृषि सहकारी संस्थाहरूको गठनले पनि किसानहरूलाई सहयोग पुर्याएको छ।
निष्कर्षमा, तामाकोशी खोला किनारको धान खेतीले यस क्षेत्रको कृषि प्रणालीलाई मात्र होइन, स्थानीय समुदायको जीवनशैली र अर्थतन्त्रलाई समेत सकारात्मक रूपमा प्रभाव पारिरहेको छ। प्रकृतिको साथमा मानवीय परिश्रम र वैज्ञानिक विधिको सहकार्यले यो क्षेत्रलाई अझ समृद्ध बनाउन सकिन्छ। धान खेतीलाई व्यवस्थित र दिगो बनाउनु तामाकोशी क्षेत्रका कृषकहरूको मुख्य उद्देश्य हुनुपर्छ।
