चितवन ।
प्रजनन् केन्द्र स्थापनासँगै नेपाल हात्तीमा आत्मनिर्भर बन्दै गएको छ । निजी क्षेत्रले बाह्य मुलुकबाट हात्ती आयात गर्ने गरेको भए पनि सरकारीस्तरबाट भने १५ वर्षयता हात्ती भित्र्याउनु परेको छैन । विसं २०४४ मा चितवनको सौराहास्थित खोरसोरमा हात्ती प्रजनन् केन्द्र स्थापना भएसँगै व्यवस्थित प्रजनन् हुँदै जाँदा हात्तीको सङ्ख्या बढ्दै गएको हो । आवश्यकपर्ने हात्ती यहीको प्रजनन् केन्द्रमा जन्मिएर तालिम दिई काममा लगाइदै आएको छ ।
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको कार्यालय कसराले दिएको जानकारी अनुसार प्रजनन केन्द्र स्थापना गर्दा ६ वटा भाले र १४ वटा पोथी हात्ती विभिन्न मुलुकबाट भित्र्याइएको थियो । त्यतिबेला १६ वटा हात्ती भारतबाट भित्र्यइएको थियो भने दुईवटा थाइल्याण्ड, दुईवटा म्यानमारबाट उपहार स्वरुप प्राप्त भएको निकुञ्जका सहायक संरक्षण अधिकृत नुरेन्द्र अर्यालले बताउनुभयो ।
भारतलाई चारवटा एक सिङ्गे गैंडा दिएर १६ वटा हात्ती भित्र्याइएको हो । त्यसअघि पनि नेपालमा विभिन्न मुलुकबाट हात्ती ल्याइएको थियो । निकुञ्जमा प्रजनन केन्द्र खुल्नुअघि गस्तीका लागि २०२८ र २०३४ सालमा रौतहटबाट तथा २०४२ सालमा सर्लाहीबाट त्यहीका जमिन्दारबाट खरिद गरी हात्ती ल्याइएको निकुञ्जको अभिलेखमा उल्लेख छ ।
हात्ती प्रजनन केन्द्रलाई पछिल्लो समय प्रजनन र तालिम केन्द्रको रुपमा विकास गरिएको छ । निकुञ्जका चिकित्सक डा। कमल गैह्रेका अनुसार नेपाल सरकारी तवरमा पछिल्लो समय हात्तीमा आत्मनिर्भर बन्दै गएको छ । यहाँ जन्मिएका २५ वटा हात्ती चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा छन् । निकुञ्जमा हाल रहेका ५० हात्तीमध्ये २५ वटा यही जन्मिएर तालिम पाएका हुन् । निकुञ्जका पोस्टहरुमा रहेका हात्ती पनि गर्भिणी भएपछि विशेष स्याहारसुसार गरेर केन्द्रमा राख्ने गरेको गैह्रेले बताउनुभयो ।
प्रजनन केन्द्रमा अहिले २० वटा हात्ती छन् भने ठूला माउ हात्तीको सङ्ख्या आठ छ । यस्तै तालिम पाएका भाले तीन र पोथी एक रहेका छन् । तालिम दिन बाँकी रहेका साना हात्तीमध्ये ६ भाले र दुई पोथी छन् ।
अहिलेसम्म प्रजनन केन्द्रका पोथी हात्ती जङ्गली हात्तीको सम्पर्कबाट बच्चा जन्माउँदै आएका छन् । हात्ती प्रजनन तथा तालिम केन्द्रका प्रमुख बुधन चौधरीका अनुसार विगत नौ वर्षयता जङ्गलबाट केन्द्रमा आउने स्यानो टुइटे र रोनाल्डो नामक जङ्गली भाले हात्तीको सम्पर्कबाट बच्चा जन्मिदै आएका छन् । भदौमा धान खान बाहिर आउने र त्यही बेला केन्द्रमा पोथी हात्तीसँग हुने सम्पर्कबाट बच्चा जन्मिने गरेको चौधरीको भनाइ छ ।
कम्तीमा १० वर्ष पुगेपछि पोथी हात्ती प्रजननका लागि योग्य हुन्छ । हात्तीले दुई वर्षको फरकमा बच्चा जन्माउने गर्दछ । गर्भवती भएको २२ महिनामा बच्चा जन्माउँछ । समयमै गर्भ लिन र स्वस्थ्य बच्चा जन्माउनको लागि हात्तीलाई दिइँदै आएको आहाराको गुणस्तरमा वृद्धि गर्ने प्रस्तावसमेत गरिएको छ ।
डा गैह्रेका अनुसार अहिले दिइँदै आएको दैनिक १५ किलो धान, एक किलो ५०० ग्राम सख्खर, २५ ग्राम नुनका अतिरिक्त फलफूल दिनुपर्ने भनि प्रस्ताव गरिएको छ । एउटा हात्तीलाई तीन जनाले सेवा गर्दछन् । माउते, पछुवा र थनेत तीन जनाको दरबन्दी एउटा हात्तीका लागि हुन्छ । बस्ने, खाने र अन्य व्यवस्थापनमा सुधार गर्न सके प्रजनन अरु बढाउन सकिने बताइएको छ ।
निजी क्षेत्रले एउटा हात्ती किन्न रु ८० लाखदेखि रु एक करोडसम्म खर्चिदै आएका छन् । निकुञ्ज गस्तीका लागि हात्ती अपरिहार्य छ । वर्षात्को समयमा निकुञ्जको गस्तीको एकमात्र साधन हात्ती हो । वर्षात्सँगै बाटो बिग्रने हुँदा हात्तीको सहयोग लिनुपर्ने हुन्छ । पर्यटक घुमाउन, सरसामान बोक्न, खोलानाला तर्न, मातेका हात्ती र अन्य जनावर नियन्त्रणमा लिन पनि हात्ती प्रयोग गरिन्छ । जङ्गली हात्ती, बाघ, गँैंडा जस्ता जनावर बस्ती पसेर सताउँदा पनि हात्तीकै साथ लिने गरिन्छ ।
निकुञ्जले हात्ती गस्ती बढाएसँगै निकुञ्जभित्र पर्यटक डुलाउने काम भने बन्द गरिएको छ । पर्यटन व्यवसायीले निजी हात्तीकै सहयोगमा पर्यटक निकुञ्ज आसपासका सामुदायिक वनमा घुमाउँदै आएका छन् । हात्तीमा आत्मनिर्भर बनाउँदै लैजाने लक्ष्य सरकारको छ । बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा पनि खोरसोर निर्माण गर्ने तयारीमा रहेको डा गैह्रेले बताउनुभयो । देशको तराईका पाँचवटा निकुञ्ज तथा आरक्षमा हात्ती छन् ।
चितवनसहित कोसीटप्पु, पर्सा, बर्दिया र शुक्लाफाँटामा अहिले हात्ती छन् । ती सबै निकुञ्ज र निजी क्षेत्रका गरेर २२० वटा हात्ती रहेको डा गैंह्रेले बताउनुभयो । ती हात्ती नेपालमै प्रजनन भएका र बाहिरबाट भित्र्याइएका हुन् । हात्ती प्रजनन तथा तालिम केन्द्रमा त्यहाँ जन्मिएका हात्ती पोथी तीन वर्ष पुगेपछि र भाले दुई वर्ष ६ महिनापछि तालिम सुरु गरिन्छ । प्रमुख चौधरीका अनुसार आमाबाट दूध छुटाएर तालिम दिन थालिन्छ । तालिम प्राप्त भइसकेपछि मात्र हात्तीलाई काममा लगाइन्छ ।
