छठ पूजा हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एक महत्वपूर्ण पर्व हो, जुन विशेष गरी बिहार, उत्तर प्रदेश, झारखण्ड र नेपालमा धूमधामका साथ मनाइन्छ। यो पर्व सूर्य देवता र छठी मइयाको पूजा गर्ने धार्मिक परम्परासँग सम्बन्धित छ। छठ पूजा विशेष गरी सूर्यको उपासना हो, जहाँ भक्तजनहरूले सूर्यलाई जीवन, उर्जा, स्वास्थ्य र समृद्धिको स्रोतको रूपमा सम्मान गरेर पूजन गर्छन्। यस पर्वलाई सुर्य उपासना पर्व र निष्ठा, पवित्रता, र तपस्याको पर्वको रूपमा पनि चिनिन्छ।
छठ पूजाको इतिहास र उत्पत्ति
छठ पूजाको उत्पत्तिमा थुप्रै पौराणिक कथाहरू समावेश छन्। एउटा कथा अनुसार, महाभारतकालमा द्रौपदी र पाण्डवहरूले आफ्नो कठिनाइहरूबाट मुक्त हुन सूर्यको उपासना गरेका थिए। सूर्यदेवले उनिहरूलाई यो पूजाको विधि सिकाएका थिए, जसका कारण उनीहरू आफ्ना समस्याहरूबाट मुक्ति पाए। अर्को कथा अनुसार, जब राजा प्रियव्रत र उनकी पत्नी मालिनीलाई सन्तान नहुँदा दु:खी थिए, तब तिनीहरूले महर्षि कश्यपको सल्लाहमा पुत्रेष्टि यज्ञ गरेका थिए। यस यज्ञबाट तिनीहरूलाई एक छोरा प्राप्त भयो, तर बच्चा मृत जन्मिएको थियो। दु:खी प्रियव्रतले छठ मइयाको आराधना गरे र उनको तपस्याले छठ मइया प्रकट भइ छोरालाई पुनर्जीवित गरिन्।
प्राचीन समयमा ऋषिमुनिहरू प्राकृतिक ऊर्जाका स्रोतको रूपमा सूर्यको पूजा र ध्यान गरिरहेका थिए। छठ पूजाको इतिहाससँग मानव जीवनको प्रकृति, उर्जा र स्वास्थ्यसँग नजिकको सम्बन्ध रहेको विश्वास गरिन्छ। सूर्यदेवलाई जीवनको ऊर्जा स्रोत मानिन्छ, र छठ पूजा गर्नुको मुख्य उद्देश्य सूर्यको आशीर्वाद पाउन र शरीरमा शुद्धता कायम राख्नु हो।
छठ पूजाको प्रक्रिया
छठ पूजा चार दिनसम्म चल्छ र यसको प्रत्येक दिन विशेष विधि र अनुष्ठानहरू हुन्छन्:
- पहिलो दिन (नहाय खाय): छठ पूजाको पहिलो दिनलाई ‘नहाय खाय’ भनिन्छ। यो दिन भक्तजनहरूले आफैंलाई शुद्ध गर्ने उद्देश्यले नदी, पोखरी वा अन्य पवित्र जलाशयमा स्नान गर्छन् र शुद्ध भई पूजा प्रारम्भ गर्छन्। यस दिन अरवा चामल, चनाको दाल र लौका पकाएर खानपान गरिन्छ।
- दोस्रो दिन (खरना): दोस्रो दिन खरना भनिन्छ। यस दिन व्रतालुले दिनभरि उपवास बसेर सूर्यास्तपछि पूजा गरिन्छ। खरना पूजा सकेपछि मात्र भक्तहरूले आफ्नो व्रत तोड्छन् र प्रसादको रूपमा खीर, रोटी र फलाहार ग्रहण गर्छन्। खरना पूजा सम्पन्न भएपछि घरमा पवित्रता र शुद्धताको वातावरण रहन्छ।
- तेस्रो दिन (साँझको अर्घ्य): तेस्रो दिन साँझपख, भक्तजनहरू नदी वा पोखरीको किनारामा गई अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गर्छन्। यस क्रममा ठकुवा, कसार, नरिवल, केरा, स्याउ र अन्य फलफूलहरूले सुसज्जित बाँसको टोकरीलाई सजाएर अर्पण गरिन्छ। भक्तजनहरू सूर्यलाई अर्घ्य दिँदै सम्पूर्ण परिवारको सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्छन्।
- चौथो दिन (बिहानको अर्घ्य): अन्तिम दिन बिहानै उदीयमान सूर्यलाई अर्घ्य दिने गरिन्छ। यो सबैभन्दा पवित्र र महत्वपूर्ण दिन मानिन्छ। भक्तजनहरू नदी किनारामा पानीमा उभिएर सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गर्छन् र यस प्रकारले व्रतको समापन हुन्छ।
छठ पूजामा विशेष गरी बाँसको टोकरी, ठकुवा, कसार, केरा, स्याउ र नरिवलजस्ता फलफूलहरू प्रसादको रूपमा तयार गरिन्छ। सूर्यको पूजा गर्दा संपूर्ण परिवार र समाज एकसाथ मिलेर उपासना गर्छन्, जसले परिवार र समाजमा सुमधुर सम्बन्ध स्थापित गराउँछ।
छठ पूजा मनाइने देशहरू
छठ पूजा विशेष गरी भारतका बिहार, उत्तर प्रदेश, झारखण्ड तथा नेपालमा निकै लोकप्रिय छ। भारतमा त यो पर्व बिहार र उत्तर प्रदेशको प्रमुख पर्व मानिन्छ, जहाँ लाखौं भक्तजनहरूले नदी र पोखरीका किनारामा भेला भएर सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गर्छन्।
नेपालमा विशेष गरी तराई क्षेत्रका जिल्लाहरूमा छठ पूजा व्यापक रूपमा मनाइन्छ। मधेश प्रदेशका बारा, पर्सा, रौतहट, धनुषा, महोत्तरी, सिराहा, सर्लाही लगायतका जिल्लामा यो पर्व भव्य रूपमा मनाइन्छ। काठमाडौं उपत्यकामा पनि छठ पूजाको आकर्षण बढ्दो क्रममा छ, र विशेष गरी रानीपोखरी, गहनापोखरी र कमलपोखरीमा भक्तजनहरूको ठूलो भीड देख्न सकिन्छ। पछिल्ला वर्षहरूमा छठ पूजामा सहभागी हुनेहरूको संख्या बढ्दै गएको छ, जसले यस पर्वलाई राष्ट्रिय एकताको प्रतीकको रूपमा उभ्याएको छ।
नेपालमा छठ पूजाको महत्व र लोकप्रिय स्थानहरू
नेपालमा छठ पूजा विशेष गरी तराई क्षेत्रमा मनाइन्छ, जहाँ मधेसी समुदायको ठूलो बसोबास छ। तराई क्षेत्रका जिल्लाहरूमा यो पर्व निकै धूमधामका साथ मनाइन्छ, र हजारौं भक्तजनहरूले नदी र पोखरीका किनारामा भेला भएर पूजा अर्चना गर्छन्। यो पर्व नेपालका अन्य ठाउँहरूमा पनि लोकप्रिय हुँदै गएको छ, विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकामा।
काठमाडौंमा छठ पूजा विशेष रूपमा रानीपोखरी, कमलपोखरी, नागपोखरी र अन्य पोखरी तथा जलाशयमा मनाइन्छ। भक्तजनहरूले साँझ र बिहानका अर्घ्यहरू यी स्थानमा अर्पण गर्छन् र यसले काठमाडौं उपत्यकामा यो पर्वको महत्त्व झल्काउँछ। भक्तजनहरू सूर्यको पूजा गरी आफ्नो जीवनमा शान्ति, समृद्धि र स्वास्थ्यको कामना गर्छन्।
यसरी छठ पूजाले सूर्यको उपासना, पवित्रता, निष्ठा, र पारिवारिक एकतालाई बलियो बनाउने काम गर्छ। यो पर्वको विशेषता सूर्यको महिमा र मानव जीवनमा यसको महत्त्वलाई सम्मान गर्नुमा निहित छ। छठ पूजाको क्रममा भक्तजनहरूले चार दिनसम्म शुद्धता र पवित्रताको प्रतीकका रूपमा व्रत बसी आफ्नो ईश्वरप्रतिको भक्ति प्रकट गर्छन्। नेपालमा विभिन्न क्षेत्रहरूमा यस पर्वको महत्त्व झल्किने विभिन्न कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ, जसले नेपालमा धार्मिक विविधता र एकताको सन्देश दिन्छ।
यसरी, छठ पूजाले धार्मिक विश्वास, आध्यात्मिक शुद्धता र समाजमा एकताको भावना प्रकट गर्छ। यो पर्व नेपाल र भारतका विभिन्न समुदायहरूले मनाउने साझा पर्व हो, जसले यी दुई देशका मानिसहरूको धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएको छ।
