नेपालको पूर्वी भागमा पर्ने झापा जिल्लामा बहने कनकाई नदी एक महत्वपूर्ण नदी हो। यो नदी प्राकृतिक सौन्दर्य र सांस्कृतिक महत्त्वले भरिपूर्ण छ। यस नदीको शिर देखि पुच्छर सम्मको यात्रा गर्दा यहाँको जैविक विविधता, प्राकृतिक सम्पदा, कृषि प्रणाली, र सामाजिक–आर्थिक पक्षको झलक देख्न सकिन्छ।
कनकाई नदीको शिर इलाम जिल्लामा रहेको माईपोखरी क्षेत्रबाट सुरु हुन्छ। माईपोखरीमा वर्षभरि अत्यधिक वर्षा हुने भएकोले यहाँबाट बगेर आउने पानीले कनकाईलाई जीवन्त बनाउँछ। इलामको हरियाली क्षेत्रबाट सुरु भएको यो नदीले झापा र आसपासका क्षेत्रमा कृषि, उद्योग, र जलापूर्ति क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ।
कनकाई नदीको मुख्य मार्ग झापा जिल्लाको कनकाई, शिवसताक्षी नगरपालिका, झापा र गौरीगैज गाउँपालिका हुदै बन्दै गएको छ । विहारको सिंघी मरी भन्ने ठाउँ बाट भारत पसेको कनकाई तुफेल भन्ने ठाउँमा पुगेर टुङगिएको गुगलले देखाउछ । यधपी कनकाई महानन्द नदीमा मिसिएर अण्डमान सागरमा समाहित हुन्छ ।
यस क्षेत्रको प्रमुख जलस्रोतका रुपमा यो नदीले सिंचाइ, उद्योग, र घरायसी प्रयोजनमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको छ। साथै, यो नदी क्षेत्रकै थुप्रै जीवजन्तु र वनस्पतिहरूका लागि उपयुक्त वासस्थान हो। यहाँ विभिन्न प्रजातिका माछा, जलचर र अन्य जीवजन्तु पाइन्छन्।
कनकाई नदीको धार्मिक महत्त्व पनि अत्यधिक छ। यहाँ वर्षभरि विशेष पर्व, उत्सव र मेला लाग्ने गर्दछ। विशेष गरी माघे संक्रान्ति र तीजको समयमा कनकाई नदीमा ठूलो मेला लाग्दछ, जहाँ श्रद्धालुहरूले पवित्र स्नान गर्ने चलन छ। स्थानीय बासिन्दाहरूको विश्वास अनुसार, यो नदीको जलले नुहाउँदा पाप नष्ट हुन्छ र सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त हुन्छ।
कनकाई नदीले मनसुन समयमा बाढीको समस्या ल्याउने गरेको छ। झापा लगायत आसपासका बस्तीहरू यस समयमा नदीले बगाएको पानीले प्रभावित हुने गरेका छन्। जलवायु परिवर्तनका कारण मनसुनमा असाधारण वर्षा र वर्षातको अनियमितता पनि देखिएको छ, जसले बाढी र कटानको समस्या बढाएको छ।
कनकाई नदीको संरक्षणका लागि विभिन्न सरोकारवाला निकायहरूले विभिन्न प्रयास गरिरहेका छन्। नदीको किनारमा वृक्षारोपण, सफाई अभियान, र नदीलाई प्रदूषणमुक्त बनाउन स्थानीय समुदायहरूको सक्रिय सहभागिता भइरहेको छ। साथै, सरकारले नदीलाई व्यवस्थित बनाउनका लागि योजनाबद्ध ढङ्गले योजनाहरू अघि बढाइरहेको छ, जसमा बाँध, तटबन्ध, र जलस्रोतको उचित प्रयोग समेटिएका छन्।
कनकाई नदी झापा जिल्लाको आर्थिक, सांस्कृतिक, र पर्यावरणीय जीवनको अभिन्न अंग हो। यसको संरक्षण र दिगो विकासका लागि स्थानीय समुदाय, सरोकारवाला निकाय र सरकारी प्रयास सबैले मिलेर काम गर्न आवश्यक छ। यदि कनकाई नदीको संरक्षणमा ध्यान दिइयो भने यो क्षेत्रको विकासमा अझ योगदान पुर्याउन सक्नेछ।
कनकाई नदीलाई मात्र जलस्रोतको रुपमा नभएर सांस्कृतिक सम्पदाका रुपमा लिने हो भने यसको संरक्षण र सम्बर्द्धनमा सम्पूर्ण झापा बासिन्दाको भावनात्मक सम्बन्ध पनि बलियो हुनेछ।
