श्री स्वस्थानी व्रत कथा नेपालका हिन्दू धर्मावलम्बीहरूद्वारा विशेष श्रद्धा, भक्ति र नियमपूर्वक पालन गरिने एक पवित्र व्रत तथा धार्मिक अनुष्ठान हो। पौष शुक्ल पूर्णिमाका दिन सुरु भई माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म ३१ दिनसम्म निरन्तर चल्ने यो व्रत विशेषगरी महिलाहरूले गर्ने परम्परा रहेको छ, तर अहिलेका दिनमा पुरुषहरू समेत यस व्रत कथा वाचन तथा श्रवणमा संलग्न हुने गर्छन्।
स्वस्थानी व्रत कथाको महत्व
स्वस्थानी व्रत कथा भगवान शिव, माता पार्वती, सत्यनारायण, विभिन्न ऋषिमुनि तथा भक्तजनहरूको धार्मिक कथाहरू समेटिएको एक महत्त्वपूर्ण पुराण हो। यस व्रत कथाले भक्तजनहरूलाई धर्म, भक्ति, श्रद्धा तथा संयमको मार्गमा प्रेरित गर्छ। विशेषगरी श्री स्वस्थानी देवीको महिमा, भक्तिपथमा लाग्नेहरूलाई प्राप्त हुने पुण्यफल, र विभिन्न धार्मिक तथा सामाजिक आचार संहिताको वर्णन यस कथामा गरिएको छ।
व्रत तथा पूजाको प्रारम्भ विधि
स्वस्थानी व्रत कथा पौष शुक्ल पूर्णिमाका दिन शुभ साइत हेरी सुरु गरिन्छ। यसका लागि विशेष रूपमा निम्न विधिहरू पालना गरिन्छस्
स्थान शुद्धि र पूजा स्थलको तयारी
व्रतालुहरूले बिहान सबेरै उठी स्नान गरी स्वच्छ वस्त्र धारण गर्छन्। घरको शुद्धीकरण गरी पूजा गर्नका लागि पवित्र स्थान तयार गरिन्छ। स्वस्थानी माताको प्रतिमा वा तस्वीर राखी अगाडि कलश स्थापना गरिन्छ।
व्रत धारण गर्ने विधि
व्रतालुहरूले एक छाक मात्र फलाहार गर्ने नियम लिन्छन्। तामसिक पदार्थ (लसुन, प्याज, मासु, माछा, मदिरा) ग्रहण गर्न निषेध गरिन्छ। मन, वचन, कर्मले शुद्ध भई भक्ति भावपूर्वक कथा श्रवण गर्ने संकल्प गरिन्छ।
स्वस्थानी व्रत कथाको दिनचर्या
१, प्रत्येक दिन स्नान गरी शुद्ध भई पूजा गरिन्छ।
२, ‘उपनयतु सकल जगनमङ्गलाय’ मन्त्रद्वारा कथा प्रारम्भ गरिन्छ।
३,३१ अध्यायहरू अनुक्रम अनुसार वाचन गरिन्छ।
४, कथाको समापन ‘यं ब्रह्मा वरूणेरूद्रमरूतु’ मन्त्रद्वारा गरिन्छ।
५, प्रत्येक दिन आरती तथा भजन कीर्तन गरिन्छ।
स्वस्थानी व्रत कथाको समापन (साङ्गे) विधि
स्वस्थानी व्रत कथा समाप्त गर्ने दिन अर्थात् माघ शुक्ल पूर्णिमाका दिन विशेष विधिबाट समापन गरिन्छ।
विशेष पूजा अर्चना
समापनको दिन बिहान स्नान गरी स्वच्छ भई स्वस्थानी माताको विशेष पूजाआजा गरिन्छ। कलश, दीप, फूल, फल, धूप, अक्षता, रोली आदि चढाइन्छ। संकल्प पूरा गरेको जानकारी दिँदै देवीलाई धन्यवाद दिइन्छ।
अर्घ्यदान एवं प्रसाद वितरण
स्वस्थानी मातालाई दुग्ध अभिषेक एवं पञ्चामृतले स्नान गराइन्छ। व्रतालुहरूले अक्षता, फूल, दुग्ध, गङ्गाजल चढाई अर्घ्य प्रदान गर्छन्। प्रसाद-फल, मिठाइ, सखरखण्ड, तिलको लड्डु, खिचडी आदि) वितरण गरिन्छ।
कन्या तथा ब्राह्मण पूजन
कन्या तथा ब्राह्मणहरूलाई भोजन गराइन्छ। तिनीहरूलाई दक्षिणा, वस्त्र एवं अन्य आवश्यक सामग्री प्रदान गरिन्छ।
सामूहिक भजन-कीर्तन तथा जाग्राम
कतिपय स्थानहरूमा विशेष भजन-कीर्तन आयोजना गरिन्छ। विशेषगरी साँखुस्थित शाली नदीमा एकाविहानैदेखि भक्तजनहरू भेला भएर पूजाआजा तथा रातभर जाग्राम बस्ने परम्परा रहिआएको छ।
महोत्सव एवं मेलाको आयोजना
कतिपय ठाउँमा स्वस्थानी व्रत कथा समापनको अवसरमा विशेष मेला लाग्ने गर्दछ। भजन-कीर्तन, धार्मिक प्रवचन तथा नृत्य आदि गरिन्छ। भक्तजनहरू सामूहिक रूपमा पूजाआजा गरी धार्मिक आनन्द प्राप्त गर्छन्।
समाप्ति एवं धार्मिक आस्था
स्वस्थानी व्रत कथा हिन्दू धर्मको एक महत्त्वपूर्ण अनुष्ठान हो। यो व्रत गरेमा परिवारमा सुख, शान्ति, समृद्धि, सन्तान सुख, वैवाहिक जीवनमा आनन्द तथा समस्त कष्टहरूबाट मुक्ति मिल्ने धार्मिक मान्यता रहेको छ।
यसरी स्वस्थानी व्रत कथाको नियमपूर्वक पालना गरिएमा देवी स्वस्थानीको कृपा प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास गरिएको छ।
