भाद्र शुक्ल चतुर्थीका दिन आज देशभरका गणेश मन्दिरमा विशेष पूजा गरी बिघ्नहर्ता गणेशको जन्मोत्सव मनाइँदैछ ।

शिवपार्वतीका पुत्र गणेशलाई जुनसुकै धार्मिक कर्ममा अग्रपूजाको अधिकार प्राप्त भएको छ । हरितालिका (तीजको व्रत) पारायण गरी गणेशको व्रत गर्ने शास्त्रीय मान्यता रहेको नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष एवम् धर्मशास्त्रविद् प्राडा रामचन्द्र गौतमले बताउनु भयो ।

भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन सुखद दाम्पत्य जीवन तथा सुखशान्तिको कामना गरेका व्रतालुले आज जीवनमा बिघ्न नआओस् भनी कामना गर्न गणेश पूजा गर्ने विधान गणेश पुराणमा उल्लेख गरिएको छ । मङ्गल चतुर्थीसमेत भनिने आजका दिन काठमाडौँको अशोकविनायक, चन्द्रविनायक, भक्तपुरको सूर्यविनायक, कमलविनायकलगायत देशभरका गणेश मन्दिरमा भक्तजनको भीड लागेको छ ।

नेवार समुदायले आजको दिनलाई चथा पर्वका रुपमा मनाउँछन् । यस दिन बालबालिकालाई ‘छुस्यामुस्या’ बाँड्ने चलन रहेको छ ।

यस्तो छ महत्व

गणेश चतुर्थी हिन्दुहरूको एक प्रमुख उत्सव हो । यो उत्सव महाराष्ट्रमा निकै धूमधामले मनाइन्छ । गणेश चतुर्थी देखि अनन्त चतुर्दशी अनन्त चौदस सम्म दस दिन गणेशोत्सव मनाइन्छ।

शिवपुराणमा भाद्रपद महिनालाई कृष्णपक्षको चतुर्थीको मंगलमूर्तिगणेशको अवतरण(तिथि भनिएको छ जबकि गणेशपुराणके मत देखि यो गणेशावतार भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीको भएको थियो।

कथा

शिवपुराणके अन्तर्गत रुद्रसंहिताके चतुर्थ (कुमार) खण्डमा यो वर्णन छ कि माता पार्वतीले स्नान गर्न भन्दा पहिले आफ्नो मैल भन्दा एक बालकको उत्पन्न गरेर उसलाई आफ्नो द्वारपालबना दिए। शिवजीले जब प्रवेश गर्न चाहा तब बालकले उनलाई रोक दिए। यसमा शिवगणोंने बालक देखि भयंकर युद्ध गरे तर संग्राममा उसलाई कुनै पराजित हैन गरेर सका। अन्ततोगत्वा भगवान शंकरले क्रोधित भएर आफ्नो त्रिशूल देखि उन बालकको सर काट दिए। यसले भगवती शिवा क्रुद्ध हो उठीं र उनले प्रलय गर्ने ठान ली। भयभीत देवताहरूले देवर्षिनारदको सल्लाहमा जगदम्बाको स्तुति गरेर उनलाई शान्त गर्यो। शिवजीको निर्देशमा विष्णुजीउत्तर दिशामा सबै भन्दा पहिले मिले जीव (हाथी)को टाउको काटएरले आए। मृत्युंजय रुद्रले गजको उन मस्तकको बालकको धडमा राखएर उसलाई पुनर्जीवित गर्यो। माता पार्वतीले हर्षातिरेक देखि उन गजमुखबालकको आफ्नो हृदय देखि लाग्यो लिया र देवताहरूमा अग्रणी भएको आशीर्वाद दिए। ब्रह्मा, विष्णु, महेशले उन बालकको सर्वाध्यक्ष घोषित गरेर अग्रपूज्यहोनेको वरदान दिए। भगवान शंकरले बालक देखि कहा-गिरिजानन्दन! विघ्न नाश गर्नमा तेरा नाम सर्वोपरि हुनेछ। तू सबैको पूज्य बनेर मेरो समस्त गणहरूको अध्यक्ष हो जा। गणेश्वर!तू भाद्रपद महिनाको कृष्णपक्षको चतुर्थीको चंद्रमाको उदित भए पछि उत्पन्न भएको छ। यस तिथिमा व्रत गर्नेको सबै विघ्नहरूको नाश हुनेछ र उसलाई सबै सिद्धियां प्राप्त होंगी। कृष्णपक्षको चतुर्थीको रात्रिमा चंद्रोदयको समय गणेश तुम्हारी पूजा गर्नको पश्चात् व्रती चंद्रमाको अ‌र्घ्यदेकर ब्राह्मणको मिष्ठान खिलाए। तदोपरांत स्वयं पनि मीठा भोजन करे। वर्षपर्यन्तश्रीगणेश चतुर्थीको व्रत गर्नेको मनोकामना अवश्य पूर्ण हुन्छ।

अन्य कथा

एक पल्ट महादेवजी पार्वती सहित नर्मदाको तटमा गए। वहाँ एक सुंदर स्थानमा पार्वती जीले महादेवजी सँग चौपड खेलन इच्छा व्यक्त गर्यो। तब शिवजीले कहा- हाम्रो हार-जीतको साक्षीको हुनेछ? पार्वतीले तत्काल वहाँको घासको तिनके बटोरकर एक पुतला बनाया र उनमा प्राण-प्रतिष्ठा गरेर उससे कहा- बेटा! हामी चौपड खेलन चाहते छन्, किन्तु यहाँ हार-जीतको साक्षी कुनै छैन। अतः खेलको अन्तमा तिमी हाम्रो हार-जीतको साक्षी भएर बतान कि हामीमा देखिको जीता,को हारा?

खेल आरंभ भयो। दैवयोग देखि तिनै पल्ट पार्वती जी नै जीतीं। जब अन्तमा बालक देखि हार-जीतको निर्णय गराइयो त उनले महादेवजीको विजयी भने। परिणामतः पार्वती जीले क्रुद्ध भएर उसलाई एक पाँव देखि लंगडा होने र वहाँको कीचडमा पर्यो रहएर दुःख भोगनेको शाप दे दिए।

बालकले विनम्रतापूर्वक कहा- माँ! म संग/भन्दा अज्ञानवश यस्तो भएको छ। मैले कुनै कुटिलता या द्वेषको कारण यस्तो हैन गर्यो। मलाई क्षमा गर्नुहोस तथा शाप देखि मुक्तिको उपाय बताएँ। तब ममतारूपी आमाको उनमा दया आ गई र उनि बोलीं- यहाँ नाग-कन्याएँ गणेश-पूजन गर्न आएँगी। उनको उपदेश देखि तिमी गणेश व्रत गरेर मलाई प्राप्त करोगे। यति भन्एर उनि कैलाश पर्वत चली गई।

एक वर्ष पछि वहाँ श्रावणमा नाग-कन्याएँ गणेश पूजनको लागि आईं। नाग-कन्याओंले गणेश व्रत गरेर उन बालकको पनि व्रतको विधि बताए। तत्पश्चात बालकले १२ दिन सम्म श्रीगणेशजीको व्रत गर्यो। तब गणेशजीले उसलाई दर्शन दिएर कहा- म तिम्रो व्रत देखि प्रसन्न हूँ। मनोवांछित वर माँगो। बालक बोला- भगवन! मेरो पाँवमा यति शक्ति दे दुइ कि म कैलाश पर्वतमा आफ्नो माता-पिताको नजीकै पहुँच सकूं र उनि ममा प्रसन्न हो जानुहोस।

गणेशजी ‘तथास्तु’ भन्एर अंतर्धान भए। बालक भगवान शिवको चरणहरूमा पुग्यो। शिवजीले उससे वहाँ सम्म पुगनको साधनको बारेमा पूछा।

तब बालकले सारा कथा शिवजीको सुना दी। उधर त्यसै दिनले अप्रसन्न भएर पार्वती शिवजी भन्दा पनि विमुख भयो थिए। तदुपरांत भगवान शंकरले पनि बालकको तरिका २१ दिन पर्यन्त श्रीगणेशको व्रत गर्यो, जसको प्रभावले पार्वतीको मनमा स्वयं महादेवजी देखि मिलन इच्छा जाग्रत भयो।

वे शीघ्र नै कैलाश पर्वतमा आ पहुँची। वहाँ पुगएर पार्वतीजीले शिवजी देखि पूछा- भगवन! तपाईंले यस्तो कौन-सा उपाय गरे जसको फलस्वरूप म तपाईंको नजीकै भागी-भागी आ गई हूँ। शिवजीले ‘गणेश व्रत’को इतिहास उनबाट कह दिए।

तब पार्वतीजीले आफ्नो पुत्र कार्तिकेय देखि मिलन इच्छा देखि २१ दिन पर्यन्त २१-२१को संख्यामा दूर्वा, पुष्प तथा लड्डुओं देखि गणेशजीको पूजन गर्यो। १औं दिन कार्तिकेय स्वयं नै पार्वतीजी देखि आ मिले। उनले पनि आमाको मुख देखि यस व्रतको माहात्म्य सुनेर व्रत गर्यो।

कार्तिकेयले यही व्रत विश्वामित्रजीको भने। विश्वामित्रजीले व्रत गरेर गणेशजी देखि जन्मले मुक्त भएर ‘ब्रह्म-ऋषि’ भएको वर माँगा। गणेशजीले उनको मनोकामना पूर्ण गर्यो। यस्तो हो श्री गणेशजी, जुन सबैको कामनाएँ पूर्ण गर्छन।

तेश्रो कथा

एक पल्ट महादेवजी स्नान गर्नको लागि भोगावती गए। उनको जानेको पश्चात पार्वतीले आफ्नो तनको मैल भन्दा एक पुतला बनाया र उनको नाम ‘गणेश’ राखयो। पार्वतीले उससे कहा- हे पुत्र! तिमी एक मुगदल लेकर द्वारमा बैठ जाओ। म भित्र गएर स्नान गरिरहेको हूँ। जब सम्म म स्नान न गरेर लूं, तब सम्म तिमी कुनै पनि पुरुषको भित्र मत आने दिन।

भोगावतीमा स्नान गर्न पछि जब भगवान शिवजी आए त गणेशजीले उनलाई द्वारमा रोक लिया। यसलाई शिवजीले आफ्नो अपमान बुझयो र क्रोधित भएर उनको टाउको धड भन्दा अलग गरेर भित्र गए। पार्वतीले उनलाई नाराज देखेर बुझयो कि भोजनमा विलंब भएको कारण महादेवजी नाराज छन्। यसैले उनले तत्काल दुइ थालियहरूमा भोजन पस्किएर शिवजीको बुलाया।

तब दोश्रो थाल देखेर तनिक आश्चर्यचकित भएर शिवजीले पूछा- यो दोश्रो थाल किसको लागि है? पार्वती जी बोलीं- पुत्र गणेशको लागि छ, जुन बाहिर द्वारमा पहरा दिइ रहेको छ।

यो सुनेर शिवजी बढी अधिक आश्चर्यचकित भए। तपाइँको पुत्र पहरा दिइ रहेको छ? हाँ नाथ! के तपाईंले उसलाई देख्यो हैन? देख्यो त थियो, किन्तु मैले त आफ्नो रोकियो पछि उसलाई कुनै उद्दण्ड बालक बुझएर उनको टाउको काट दिए। यो सुनेर पार्वती जी धेरै दुःखी भयो। उनि विलाप गर्न लगीं। तब पार्वती जीको प्रसन्न गर्नको लागि भगवान शिवले एक हात्तीको बच्चाहरूको टाउको काटएर बालकको धड देखि जोड दिए। पार्वती जी यस प्रकार पुत्र गणेशको पाउएर धेरै प्रसन्न भयो। उनले पति तथा पुत्रको प्रीतिपूर्वक भोजन गराएर त्यस पछि स्वयं भोजन गर्यो।

यो घटना भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीको भएको थियो। यसैको लागि यो तिथि पुण्य पर्वको रूपमा मनाई जान्छ।

व्रत

भाद्रपद-कृष्ण-चतुर्थी देखि प्रारंभ गरेर प्रत्येक महिनाको कृष्णपक्षको चंद्रोदयव्यापिनीचतुर्थीको दिन व्रत गर्दा खेरि विघ्नेश्वरगणेश प्रसन्न भएर समस्त विघ्न र संकट टाढा गरेर दिछन।

चंद्र दर्शन दोषले बचाव

प्रत्येक शुक्ल पक्ष चतुर्थीको चन्द्रदर्शनको पश्चात्‌ व्रतीको आहार लेनेको निर्देश छ, यसको पूर्व हैन। तर भाद्रपद शुक्ल पक्षको चतुर्थीको रात्रिमा चन्द्र-दर्शन (चन्द्रमा देखने को) निषिद्ध गरिएको छ।

जो व्यक्ति यस रात्रिको चन्द्रमा लाई हेर्छन् उनलाई झूठा-कलंक प्राप्त हुन्छ। यस्तो शास्त्रहरूको निर्देश छ। यो अनुभूत पनि छ। यस गणेश चतुर्थीको चन्द्र-दर्शन गर्ने व्यक्तिहरू लाई उक्त परिणाम अनुभूत हुए, यसमा संशय छैन। यदि जाने-अनजानेमा चन्द्रमा दिख पनि जाए त निम्न मन्त्रको पाठ अवश्य गरेर लेना चाहिए-

‘सिहः प्रसेनम्‌ अवधीत्‌, सिंहहरू जाम्बवता हतः।

सुकुमारकमा रोदीस्तव ह्येष स्वमन्तकः॥’