काठमाडौं- मस्तिष्क मृत्यु (ब्रेन डेथ) भएका मानिसको अंग दान गर्दा सरकारले थप एक लाख रूपैयाँ दिने तयारी गरेको छ । हाल मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रले १ लाख दिँदै आएको छ। स्वास्थ्य मन्त्रालयले थप एक लाख दिने निर्णय गर्न लागेको स्वास्थ्यमन्त्री प्रदीप पौडेलले जानकारी दिए । मस्तिष्क मृत्युबाट हुने अंग दान सम्बन्धी जनचेतना फैलाउन योजना अघि सार्दै सरकारले मस्तिष्क मृत्यु भएका आफन्तलाई दुई लाख दिने तयारी गरेको हो ।
‘अंग प्रत्यारोपणमा आवश्यकता अनुसार अंग प्राप्त भएको छैन। मस्तिष्क मृत्यु भएको मानिसको २४ घण्टासम्म अंग जीवित रहने भएकाले प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ,’ मन्त्री पौडेलले भने, ‘मस्तिष्क मृत्यु भएका मानिसको आफन्तले अंग निकाल्न स्वीकृत दिएमा २ लाख दिने व्यवस्था गरेका छौं।’ त्यसैगरी, मस्तिष्क मृत्यु भएको सूचना दिने अस्पताललाई ७५ हजार दिइनेछ। ‘यसो गर्दा हामीलाई आवश्यकता अनुसार अंग संकलन गर्न सहज हुनेछं,’ मन्त्री पौडेलले भने, ‘जसले अंग लिनका लागि नाम स्वीकृत गरेको छ, त्यस्ता व्यक्तिलाई प्राथमिकतामा राख्छौं।’ उक्त निर्णय स्वास्थ्य मन्त्रालयले शुक्रबार गर्दै छ। नेपालमा मिर्गौला, आँखाको नानी, कलेजो प्रत्यारोपण हुन्छ।
मुटु, फोक्सो, प्यांक्रियाज र सानो आन्द्रा जस्ता अन्य अंगहरूको प्रविधि तथा जनशक्ति अभावका कारण प्रत्यारोपण सुरु हुनसकेको छैन । सरकारले मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्रलाई मस्तिष्क मृत्युबाट हुने प्रत्यारोपणको समन्वय एकाइ तोकेको छ । अन्य अंगको तुलनामा आँखा धेरै दान भएको छ। चिकित्सकका अनुसार अंग दान दुई प्रकारले गर्न सकिन्छ।जीवित दाताले गर्ने अंग दान र मृतकले गर्ने अंग दान। जीवित अवस्थामै कसैको ज्यान बचाउन एउटा मिर्गौला, कलेजोको केही खण्ड, फोक्सोको केही भाग लगायत अन्य दान गर्न सक्छन् ।
त्यस्तै ब्रेन डेथपछि मुटु, आँखा, फोक्सो, प्यांक्रियाज, मिर्गौला, सानो आन्द्रा, कलेजो, छाला लगायत अन्य अंग दान गर्न सकिन्छ। २८ वैशाख २०७४ मा मस्तिष्क मृत्यु भएपछि अंग दान गर्ने प्रक्रिया भएतापनि (मस्तिष्क मृत्यु)पछि न्यून संख्यामा मात्रै अंग दान भएको छ । युरोप, अमेरिकालगायत विकसित देशमा ८० प्रतिशतभन्दा बढी अंग प्रत्यारोपण मस्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिबाट हुने गरेको छ ।
नेपालमा सडक दुर्घटनामा परेर हरेक वर्ष दुई हजारभन्दा धेरैको मृत्यु हुने गरेको छ । दुर्घटनामा परेर मृत्यु भएकामध्ये झण्डै आधाको मस्तिष्क मृत्यु हुने अनुमान छ । वीर अस्पतालका न्युरो सर्जरी विभाग प्रमुख डा.राजीव झाका अनुसार टाउकोको गहिरो चोट, मस्तिष्कघात (स्ट्रोक), मस्तिष्क रक्तस्राव (ब्रेन हेमरेज), ब्रेन ट्युमरका कारण मस्तिष्क मृत्यु हुनसक्छ । तर, दुर्घटनामा परेकाहरूको मस्तिष्क मृत्यु भएको समयमै पत्ता लगाउन सहज छैन। पत्ता लाग्दा पनि परिवारका सदस्यहरू अंग दान गर्न हतपत्त मान्दैनन् । १२ घण्टाको अन्तरालमा दुई पटक परीक्षण गर्दा कुनै चिह्न नदेखिएको खण्डमा त्यसलाई मस्तिष्क मृत्यु भन्न सकिन्छ,’ डा. झा भन्छन्, ‘दिमाग बाहेक शरीरका अन्य अंगहरूले काम गरिरहेका हुन्छन्, तर बिरामीमा श्वास–प्रश्वास हुँदैन।’
चिकित्सकहरूले मस्तिष्क मृत्यु भएको अवस्थालाई चिकित्सा विज्ञानले पूर्ण मृत्यु मान्छन् । किनकि मस्तिष्क मृत्यु भएको खण्डमा कुनै पनि उपचारबाट बिरामीलाई सामान्य अवस्थामा फर्काउन सकिन्न। तर, भेन्टिलेटरको सहायतामा शरीरका केही अंग चलायमान राख्न सकिन्छ। डा। झाका अनुसार मस्तिष्क मृत्यु भएको मानिसबाट अंग निकाल्नका लागि मुटु भने चलिरहेको हुनुपर्छ। त्यो अवस्थामा मृतकका आफन्तले अंग दान गर्न सक्छन्।
त्यसका लागि मस्तिष्क मृत्यु भएपछि सम्बन्धित अस्पतालले राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रको समन्वय टोलीलाई खबर गर्नुपर्छ । केन्द्रबाट आएको टोलीले परिवार इच्छुक भएको अवस्थामा अस्पतालमा शल्यक्रिया गरी दान गरिएको अंग निकालेर लैजान्छन् र तत्काल अर्को बिरामीलाई प्रत्यारोपण गर्छन्। चिकित्सकका अनुसार ब्रेन डेथ भएकाहरूको शरीरबाट निकालिने मिर्गौला २४ घण्टासम्म प्रत्यारोपण गर्न मिल्छ । कलेजो १२ घण्टा, प्यांक्रियाज १० घण्टा र मुटु तथा फोक्सो चारदेखि ६ घण्टाभित्र प्रत्यारोपण गरिसक्नुपर्छ ।
मस्तिष्क मृत्यु भएकाहरूको अंग अन्यलाई प्रत्यारोपण गर्न सकिए धेरैले नयाँ जीवन पाउने मिर्गौला रोग विशेषज्ञ डा। ऋषि कुमार काफ्ले बताउँछन् । ‘नेपालमा आँखा दान सफलताका साथ अघि बढेको छ । तर आँखा दान गर्न रुचाउने परिवार नै मिर्गौला र कलेजो दानमा इच्छुक हुँदैनन्,’ मिर्गौला रोग विशेषज्ञ डा। काफ्ले भन्छन्, ‘खरानी भएर जाने वा गाड्ने अंग मृत्युको मुखमा पुगिसकेको व्यक्तिको जीवन बचाउँछ भने किन अंग दान नगर्ने भनेर भन्न, बुझाउनमा चुकिरहेका छौं।’
