भारतको विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक पर्वहरू मध्ये छठ पूजा एक महत्वपूर्ण पर्व हो जसको विशेष महत्व बिहार, उत्तर प्रदेश, झारखण्ड, तथा नेपालका केही स्थानहरूमा छ। यो पर्व विशेष गरी सूर्य देवता र जलविहारको पूजा परम्परालाई केन्द्रित गर्दै मनाइन्छ। छठ पूजा को धार्मिक, सांस्कृतिक, र ऐतिहासिक दृष्टिकोणले सूर्य देवता संगको गहिरो सम्बन्ध छ। सूर्य देवता हिन्दू धर्मका एक प्रमुख देवता हुन् जसलाई जीवनदायिनी, ऊर्जा र शक्ति प्रदान गर्ने देवता मानिन्छ।
सूर्य भगवानको महत्व
सूर्य देवता हिन्दू धर्ममा अद्वितीय स्थान राख्दछन्। हिन्दू धर्मका प्रमुख ग्रन्थ, वेदमा सूर्यको पूजा अत्यन्त महत्वपूर्ण मानीन्छ। सूर्यको पूजा विशेष गरी ऋग्वेदमा पनि उल्लेख गरिएको छ। सूर्य भगवानलाई ’सर्वशक्तिमान’, ’प्रकाशको स्रोत’, ’आत्मज्ञानको प्रदायक’ र ’सपष्टता र शुद्धताको प्रतीक’को रूपमा चित्रित गरिएको छ। वेदको अनुसार सूर्य देवता सर्वव्यापी र निर्विकार रूपबाट संसारलाई रौशन गर्ने ऊर्जा हुन्।
सूर्यको प्रमुख रूप ’आदित्य’ को रूपमा चिनिन्छ, जसका बारेमा वेदमा विभिन्न श्लोकहरू छन्। सूर्यले जीवनको उत्पत्ति र पालन गर्दछ, र यसले प्राकृतिको क्रमबद्धता र संतुलन कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। सूर्यलाई ‘सप्तऋषि’ र ‘आदित्य’ को समूहमा समावेश गरिएको छ र यसका साथमा ‘सारथी’ अर्थात् रथ चालन गर्ने केटाका रूपमा चित्रित गरिन्छ।
छठ पूजा र सूर्य पूजा
छठ पूजा विशेष रूपले सूर्य देवताको पूजा अर्चना गर्नका लागि समर्पित छ। यो पूजा विशेषगरी कात्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको चौथी दिन मनाइन्छ। यस दिन सूर्य देवता र उनका अर्धांगिनी, उषा देवीको पूजा गरिन्छ। छठ पूजा बिहारी समाजको एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व हो, जसको अर्थ केवल एक धार्मिक अनुष्ठान मात्र नभइ त्यसको माघी पर्व, उत्सव र प्रकृति संगको सम्वन्ध पनि बुझ्नुपर्छ।
छठ पूजा खासगरी सूर्य देवताको उपासना र प्राकृतिक तत्त्वहरूको सम्मान गर्ने पर्व हो। यस पर्वमा व्रति राख्ने व्यक्तिहरू (मुख्यतः महिलाहरू) सूर्योदय र सूर्यास्तको समयमा जलाशय, नदी, पोखरी वा अन्य जलस्रोतहरूमा गई सूर्य देवता र उषा देवीको पूजा गर्छन्।
छठ पूजा को धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व
छठ पूजा कुनै विशेष जाति वा समुदायको मात्र पर्व नभइ, भारतीय समाजका विभिन्न वर्गका व्यक्तिहरूसँग सम्बन्धित छ। यस पर्वले सूर्य देवता र प्रकृतिका अन्य तत्त्वहरूको कदर गर्न र उनीहरूको सम्मान गर्नका लागि एक अवसर प्रदान गर्दछ। यो पर्व जीवनको नवजागरण, शुद्धता, दयालुता र समृद्धि को प्रतीक हो।
छठ पूजा कडा उपासना र व्रतको रूपमा प्रस्तुत हुन्छ। व्रति गरेर शुद्ध हृदय र मानसिकता राखेर सूर्य देवता र उषा देवीको पूजा गर्दा व्यक्तिको जीवनमा धन्य र सुख–समृद्धि ल्याउने विश्वास गरिन्छ। विशेष गरी महिलाहरू यो पूजा गर्छन्, र त्यसको पारंपरिक सांस्कृतिक अर्थ पनि छ, जसमा मातृत्व र परिवारको कल्याणको बिचार छ।
सूर्य देवता विशेष रूपले स्वास्थ्य र समृद्धिको प्रतीक मानिन्छ। यस पर्वमा सूर्य देवताको विशेष पूजा गर्ने परम्परा यो पनि संकेत गर्दछ कि सूर्यको शक्ति र ऊर्जा जीवनको लागि आवश्यक छ। सूर्य देवता नै ब्रह्माण्डका प्रमुख तत्त्व र प्राकृतिक प्रक्रियाहरूका रचनाकार हुन्।
छठ पूजा र पर्यावरणसँगको सम्बन्ध
छठ पूजा केवल एक धार्मिक क्रियाकलाप मात्र होइन, यसले प्राकृतिक संसाधनको सम्मान र संरक्षणका लागि पनि संदेश दिन्छ। पूजा गर्ने स्थानमा पानीको स्रोतको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ। पूजा गर्ने बेलामा नदी, ताल, पोखरी या अन्य जल स्रोतको किनारमा सूर्यलाई अर्घ्य दिइन्छ। यसै आधारमा, छठ पूजा पर्यावरण संरक्षण र जल स्रोतको महत्व बुझाउनका लागि एक अद्वितीय अवसर हो।
यस पर्वको माध्यमबाट जल स्रोतको संरक्षण, जलका महत्व र जीवनदायिनी तत्त्वको महत्वलाई जनचेतना फैलाउने उद्देश्य पनि छ। यसको माध्यमबाट हरित क्रांति र जलवायु परिवर्तनका बारेमा जनचेतना बढाउन सकिन्छ।
छठ पूजा र सूर्य ग्रहण
छठ पूजा सूर्य ग्रहणको समयमा पनि विशेष महत्व राख्दछ। सूर्य ग्रहणको समयमा, विशेष रूपले छठ पूजा गर्नाले भक्तजनलाई आध्यात्मिक लाभ र पुण्य प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। छठ पूजा एक प्रकारले सूर्य र चन्द्रमाको चक्रसँग सम्बन्धित छ, जसले प्राकृतिक प्रणालीमा हुने परिवर्तनहरूको जानकारी दिन्छ।
छठ पूजा र सूर्य भगवानको सम्बन्ध भारतीय सांस्कृतिक र धार्मिक जीवनमा गहिरो र अविच्छिन्न रूपमा आधारित छ। यो पर्व सूर्य देवताको उपासना गर्ने एक अद्भुत अवसर हो जसले जीवन, स्वास्थ्य, समृद्धि र प्राकृतिक संसाधनहरूको संरक्षणको महत्त्वलाई जनाउँछ। यस पर्वको माध्यमबाट, मानिसहरूले सूर्य देवताको पूजाबाट मात्र धार्मिक लाभ होइन, प्राकृतिक र पर्यावरणीय महत्त्वका बारेमा पनि शिक्षा प्राप्त गर्छन्।
छठ पूजा एक सशक्त परम्परा हो जसले हिन्दू धर्मका संस्कार र आदर्शलाई अझ समृद्ध बनाउँछ। यस पर्वको धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यहरू केवल एक समुदायको लागि मात्र सीमित छैन, बरु सम्पूर्ण मानवता र पृथ्वीका लागि महत्त्वपूर्ण छन्।
