साउन महिना सनातन हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको लागि अत्यन्तै विशेष मानिन्छ। विशेष गरी साउन महिनाको सोमवारलाई ‘महिलो सोमवार’ भनेर चिनिन्छ, जसले शिवभक्तिमा गहिरो महत्व राख्दछ। यस महिनाको प्रत्येक सोमवारमा भक्तजनहरू भगवान् शिवको पूजा–अर्चना गरी विभिन्न धार्मिक अनुष्ठान र व्रत बस्ने प्रथा पालना गर्दछन्। यो पर्व केवल नेपालमा मात्र होइन, तर हिन्दू धर्म मान्ने विश्वका विभिन्न क्षेत्रहरूमा विशेष गरिन्छ। यस लेखमा हामी साउन महिनाको सोमवार, त्यसको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक तथा सामाजिक पक्षहरूबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछौं।
साउन महिनाको सांस्कृतिक र धार्मिक महत्व
साउन महिनालाई हिन्दू धर्ममा एक धार्मिक महिना मानिन्छ। प्राचीन वैदिककालदेखि नै यो महिना शिवपूजनको लागि उपयुक्त मानिँदै आएको छ। यस महिनामा शिवजीको पूजा विशेष गरी सोमबारमा बढी गरिन्छ। धार्मिक शास्त्रहरूमा उल्लेख छ कि साउन महिनामा भगवान् शिवलाई जल चढाउने, बेलपत्र अर्पण गर्ने, र रुद्राक्षको माला धारण गर्ने विशेष फलदायी हुन्छ। यस महिनामा व्रत बसेर भक्तजनहरूले पापबाट मुक्त हुने र मनोकामना पूर्ण हुने विश्वास गर्छन्।
नेपालको धार्मिक दृष्टिकोणमा, साउनको सोमवारलाई सबैभन्दा महत्वपूर्ण दिन मानिन्छ। यस दिन भक्तजनहरू पशुपतिनाथ, जलेश्वरधाम, पाथिभरा, हलेशिमहादेवथान, केदारनाथ, डोलेश्वर, र अन्य शिवालयहरूमा गई पूजा–अर्चना गरी शिवजीको आशीर्वाद लिन आतुर हुन्छन्। देशका सबै भूभागबाट श्रद्धालुहरू यहाँ भेला भएर भव्य धार्मिक अनुष्ठान सम्पन्न गर्छन्।
महिलो सोमवारमा हुने धार्मिक क्रियाकलाप
महिलो सोमवारमा महिलाहरू विशेष रूपमा भगवान् शिवको पूजा गर्न मन्दिर जान्छन् र व्रत बस्छन्। विशेषगरी महिलाहरू हरियो पहिरन, हरियो चुरा, र हातमा मेहन्दी लगाएर आस्था प्रकट गर्छन्। विवाहित दिदीबहिनीहरूले पति तथा परिवारको दीर्घायु र स्वास्थ्यको कामना गर्दै व्रत बस्छन् भने अविवाहित युवतीहरूले शिवजस्तै वर पाउने आशामा व्रत बस्ने चलन छ। पुरुषहरू प्रायः पहेँलो वस्त्र र रुद्राक्षको माला लगाएर मन्दिर जान्छन् र शिवको आराधना गर्छन्।
दिनभर भगवान् शिवको पूजा–आराधना, रुद्राक्ष जप, बेलपत्र चढाउने, जल अर्पण गर्ने, र फलफूलको सेवन गर्ने चलन छ। बेलुकी ब्रत टुंग्याउँदा साधारणतया कर्कलो खाएर चोखो भोजन गर्ने प्रथा रहेको छ। सोमबार व्रत बसेका भक्तजनहरूले तामसी (मासु, माछा, लसुन, प्याज) खाद्य पदार्थबाट टाढा रहन्छन् र सात्विक खाना ग्रहण गर्छन्।
सोमवार व्रत र यसको आध्यात्मिक अर्थ
हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार, सोमवारको अङ्क २ ले चन्द्रमालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। चन्द्रमा भगवान् शिवको मस्तकमा विराजमान छ र मनको मालिक हो। ‘चन्द्रमा मनसो जातः’ अर्थात् ‘चन्द्रमा मनको मालिक हुन्’ भन्ने मन्तव्यले यसको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। चन्द्रमाले मनलाई शान्त र संयमित बनाउन मद्दत गर्छ। यसैले साधकले मनलाई नियन्त्रित गर्दा मुक्ति प्राप्त हुने विश्वास छ।
सूर्यले ताप र चन्द्रमाले शीतलता प्रदान गर्छन्, र जब सूर्य कर्कट राशिमा आउँछ तब वर्षा हुन्छ, जसले शिवलाई प्रसन्न बनाउँछ। यसकारण, साउन महिनामा व्रत बसेर भगवान् शिवको पूजा गरेमा परिवारको कल्याण, दीर्घायु, र सुख–समृद्धि प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास प्रचलित छ।
सामाजिक र सांस्कृतिक पक्ष
साउन महिनामा भक्तजनहरू केवल पूजा–पूजा मात्र गर्दैनन्, सामाजिक सद्भाव र आत्म–शुद्धिको अभ्यास पनि गर्छन्। व्रत बसेको अवधिमा गलत विचार र अनैतिक कार्यबाट टाढा रहन प्रोत्साहित गरिन्छ। ब्रह्मचर्य पालन, छिटो उठेर शिवको ध्यान गर्ने, वृद्ध, बालबालिका, असहायहरूको सम्मान गर्ने, प्रकृतिको संरक्षण गर्ने, र प्राणीसँग सद्भाव राख्ने धार्मिक शिक्षाहरू महत्त्वका साथ पालन गरिन्छ।
साउनको महिनामा मादक पदार्थ, धूम्रपान, मासु–मासु लगायतका तामसीक क्रियाकलापबाट बच्नुपर्ने धार्मिक निर्देशहरू छन्। यसले तन, मन, बुद्धि, र विवेकलाई शुद्ध राख्न मद्दत पु¥याउँछ।
साउन महिनामा बोलबम र शिव भक्तिको उत्सव
साउन महिनामा ‘बोलबम’ चलन पनि निकै लोकप्रिय छ। बोलबम भक्तजनहरू साउनको प्रत्येक सोमवार जल लिएर शिव मन्दिर पुग्छन् र भगवान् शिवको पूजा गर्छन्। बोलबमको गीत र भजनहरू यस महिनाको सांस्कृतिक पहिचान हुन्। यसरी भक्तजनहरू आफैंलाई शुद्ध गर्दै शिवको कृपा पाउने आशामा व्रत बस्छन् र मन, शरीर, र आत्मालाई पवित्र बनाउँछन्।
प्राकृतिक र पारिस्थितिक सन्देश
साउन महिनाको मुख्य विशेषता हरियाली र वर्षा हो। यो समय प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिएको हुन्छ। हिन्दू धर्मशास्त्रमा साउन महिनामा रुख काट्नु अशुभ मानिन्छ। भगवान् शिव वन्यजीवन र प्रकृतिका संरक्षणकर्ता हुन्, यसैले हरियालीलाई शिव भक्तिको एक अङ्ग मानिन्छ। महिला भक्तजनहरूले हरियो वस्त्र, चुरा, र घाँगो लगाउने प्रथा पनि यसै सन्दर्भमा जोडिएको छ। नेपाललाई ‘शिवको भूमि’ भनिन्छ, र यसको वन, खोला, नाला सबै धनका रूपमा लिइन्छ।
साउनको महिलो सोमवार धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, र पारिस्थितिक रूपमा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। यो पर्वले न केवल भगवान् शिवप्रति गहिरो श्रद्धा र भक्ति प्रकट गर्छ, तर मन, शरीर र आत्माको शुद्धिकरण र सामाजिक सद्भाव पनि सुदृढ बनाउँछ। साउन महिनामा व्रत बसेर शिवको पूजा गर्ने चलनले हाम्रो जीवनलाई संयमित, शान्त, र नैतिक बनाउँछ।
यस महिनामा घरपरिवार, समाज र प्रकृतिको सम्मान गर्ने संस्कारले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई बलियो बनाउँछ। अतः सबै हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले यस पवित्र महिनाको महत्व बुझ्दै यसको अनुशासन र परम्परालाई निरन्तरता दिनुपर्ने हुन्छ।
जय शिव शम्भु, जय हिन्दू धर्म, जय चेतना साहित्य समाज!
लेखक ओली
राष्ट्रीय हिन्दु एकता मञ्च नेपाल, केन्द्रीय कार्यालय झापा, नेपालका अध्यक्ष हुन ।
